Luha at dugo : (hayag na pangyayari, buhat ng 1895 hanggang 1913)

GRAD

PL

6058* 9
. S37
1918
BUHR

JLJ ILI JLJl X3L 1 JL# %J %p« %*#

^

?X/- i/.

LUHA AT DUGO

(Hayag na pangyayari, buhat ng
1895 lianggaiig 1913)

PANGALAWANG AKLAT N<i

ULILANG KALAPATI

SINULAT NI

MAXIMO B. SEYILLA

UNANG PAGKALIMBAG |

MAYNILA, 1918.

Imp. SEVILLA, <*0;?-607 Juan Luna, Mnnila.

■:>•• V ,;■

ARING TUNAY NG MAYKATHA

VV4 ■

Pasagsagattg ^&agploty

'•/* /MGA TAONG BUMUBUO NG KASAYSAYAN6 ITO

German . , . Makata

Emilia . . . Anak Dukha

G r u z ... T 1 k t i k n g pa 1 n a 1 \ a 1 a a n

Selso (aniii ni German) Mariwasa

Trining (asawa ni Selso) Larawan ng wagas

na pagibig

Doro (naghimagsik) . Guardia Civil

Tomas " . . "

Mga Guardia-civil, veterana, voluntario at
mga Diyos-diyusan ng panahong kastila

Mga kawal-kastila, kawal-tagalog, kawal-
amerikano, rnga taong bayan at rnga taong
bundok.

I.

KABANATA

^

%

i

AN6 NAWAWAKAWAK o>

A dako pa roon ng Mindoro, sa isang
maliib ab di kilalang pulo ay doon
ihinabid ng Tadhana ang nawawa*
kawak na si German.

Walang bumabahang bao sa pulong
yaon; ab ang pagkamapaaganib na bigilan
ng mga sasakyan, at ang pagkawalang paki-
nabang ng pul6ng nasabi, ang siyang naging
dahil kung kaya di pinagdadayo ng mga
mangingisda.

Yaon ay isang pulong mababo na ma-
dalas dalawin ng sigwa.

Mga ilang kawang baboy-damo ab ma'

(1) Basahinang "UliiangKalapati"

— 6-

ngisangisati us& ang mga tanging namama
yan; at kung ang inga hayop na yaon ay di
lumalayas ay sanhi sa napakalawak na
tawirin.

Subali't doon ay maratning haUmang
hitik na hitik ng bunga, at.ang nangagbiting
hinog ay Wari baga'y nagaanyaya sa sino
mang makamalas na siya'y pitasin.

At marami ring maliliit na ibon, na kung
umaga, ay nagaawitan at siyang nagpapa.
saya sa nangungulilang pulo.

Yaon ang tinangi ng Maylikha na
maging samantalang tahanan ng abang
tumakas sa pagkariwara.

Magdadalawang buwan na roon si
German,

At sa gitna ng napakalungkot na ka-
buhayan, ang malupitna "Anangki" a$ di
rin humihiwalay sa kanya at lagi na lauaang
siyang binabagabag.

8a pamagitan ng malalagim na ala'ala,
at ng gunita sa nawawaiay na kabiyak ng
puso, ay ipinararanas kay German ng
walang awang Tadhana ang bigat ng kan-
yang kapangyarihan,

At ang kulattg palad ay nasadlak sa
paghihilakbot.

- 7-

A%g kawalan ng pag asa ay kung ma-
kailang nakapangyari sa kanyang budhi,

Hindi miminsang pinagsisihan ang kan-
yang pagkatakas sa sasakyan, at kung
makailang sisihin ang nagligtas sa kanya
at nagduiot ng laya.

At laiong di miminsang ninais niya ang
magpatiwakal.

Wala siyang karoonan, munti may di
matahimik, at lagi na lamang sa sisikdo-
sikdo ang loob,

Subali't ang gunita sa kanyang Miling
ang sa tuwi-tuwi na'y humahadlang sa alin
mang kaimbihang nasaing isagawa.

Ang gunita sa nauuliiang asawa ang
siyang umaalalay at nagbibigay lakas sa
kanyang puso npang makapamayani sa ka-
sawian.

Ang mapaglarong si Kupido ang pu
mipigil sa kanya, na pagpapakabulid sa ta-
hasang pagkapalungi.

Ang mga batas ni pagibig ang siyang
nakapangyari kay German.

At ang pagibig na yaon ang kung ma-
kailang nagtrdyok sa kanya, na tawirin ang
malawak na karagatan, at hanapin sa tuiong

— 8 —

ng Diyos ang dalauapasigan ng buhay, ang
hantungan ng kanyang pag asa, ang nagbi-
bigay tibok sa kanyang pwso; si Miling.

Nguni't nagbabaiintulot siya.

Naghahari sa kanyang diwa ang pa-
ngamba, natatakot, nag-aagain agam.

At ang bulong:

— Matatawid ko kaya ang kalawakang
ito? Hindi kaya ako inapahamak, matatagpo
ko kaya ang aking minimithi?

At kung tugunin siya ng kanyang budhi
ng isang maalinlangang kasagutan, ay laiong
nagiibayo ang bigat ng mabigat niyang
tiisin!

At nagsasalimbayan sa kanyang isip
ang iba at ibang suliranin.

At saka tatanong sa sarili;

— Saan dako ako patutungo upang ma-
katagpo ng bayang may tao? Sa dakong
kaniuian ko kaya masusumpungan ang ma-
kabibihis sa aking panguliia? Wala naman
kaya sa bandang Silangan ang mga aag„
uusig sa akin? May wakas pa kaya ang
patungo sa Timog. At saan kaya hahantong
ang tungong Hilaga? Saan ako paparoon?

At ang alinlangan din ang nagwawagi
sa kanya.

— 9 -

Tatanong na namung inuli na wari may
kausap.

— Sakaling makarating ako sa kanyang
piling at maihilig ko ang aking ulo sa
kanyang sinapupunan, maligtas na kaya
ako sa mga paguusig? Hindi kaya siya
makaramay, kung ako ay muling mahuli?

At siya rin ang tumutugon:

— lAywan.,.' Aywan!...

Atpinagtibay niya aug doon natumira.

Gumawa ng isang munting bahay-
bahayan.

Sa pamagitan ng mga baging at dahon
ng kahoy, at mga binigkis na kugon ay
nakayari siya ng isang munting tahanaug
napagkakanlungan niya kung mainit ang
araw at sinisilungan kung lumuluha ang
langit,

At tuwi ngan magpapamalas ng ma-
sungit na mukha ang panahon, si German
ay doon natin makikita na nakapangulung-
kot sa isang sulok at ina aalaaia ang sintang
si Miling,

Mga bungan kahoy ang siyang pang.
agdong buhay ni Gtrman.

Kung minsan ay naguumang ng mga

-10-

bitag na ipinaaghuhuli ng ibon, at kadalasan
ay nangangapa ng isda na naglulungga sa
mga siwang ng bato sa tabing dagat.

**

Nakaraan ang ilang buwan.

Ang kapangiawan ni Gennan ay nag-
uulol.

Bawa't araw na lumipas ay isa pang
subyang ang tumititimo sa kanyang puso.

Ang di niya makayan^-kapanglawan
ay linilibang niya manainsanminsan sa pa-
rdagitan ng pagaawit na itinutugon niya sa
ugong ng dagat.

Subali't ang inaakalang lunas ay
nagiging mabisaug lason na kumakamandag
sa kanyang puso.

Isang magdadapit hapon na nagliliwa-
liw siya npang sumagap ng sariwang simoy,
ga di kawasa'y dinagit ang kanyang^diwa
ng isang kapanglawang kailan pa uaan ay
di niya dinanas.

Itinigil ang pagyayao't dito at umupo

—11-

sa isang pungtod na bato sa malapit sa
simpukan ng alon.

Afc doo'y nag-awit;

Ang poot, higanti, bangis, kalupitan
ang nananagano sa sawi kong bayan,
angmga bayani'y ininis sa hukay
at ang mga buhong ang iginagalaug.

Yaong katuwira'y piiiakayuyurak
ng mga palalong may iwi ng lakas
ang baya'y linupig, ang tao'y hinamak,
ang yama y ginaga. babai'y dinahas.

iPawang kaimbihan!... iDiyos ko ay bakit,
bakit ang may sala ay hindi ibulid
sa bangin ng sumpa at mga pasakit?
Bakit Diyos ko.„ Bakit natitiis?

Ang aping bayan kong kimi't walang kibo,
laging luha lamang ang pinatutulo
na kahi't hamaki'y siyang sumusuyo
ay huwag bayaang laging masiphayo.

Huwag mong tulutang tunghayan ng langit
tanang kaimbihan at pagpapasakit
sa abang bayan kong sadlakan ng lupit
ng mga dayuhang lahi ni Maniupig.

Diyos ko;.. huwag mong tulutang

* -12-

mainis sa dusa't dustang kamatayau
yaong walang sala kung di ang magmahal
sa baya't sa lupang kanyang tinubuan.

Diyos ko,y hanguin sa bangin ng sakit
akong walang sala kung di ang umibig
mahabag sa akin na tinangistangis
at loobin mo ring ligaya'y mabatik.

At natigil na sumandali ang pagaawit.

At dalawang patak na mapapait na luha
angkiming namaybay sakanyang mga pisngi.

Samantala'y patuloy ang pagtakbo ng
panahon.

Makailang sandali'y ipinatuloy ang pag
aawit at winakasan sa isang bahagi ng tula
ng di malilimot na si Balagtas, na anya:

"Nguni at sino ang tatarok kaya"

"ng mahal mong lihim Diyos na dakila"
"walang mangyayari sa bahat ng lupang"
*'di may kagalingang iyong pinanasa".

At napinid ang mga labi.

Ang malas ay itinitig sa alangan ipi-
naniin ang kanang katnay sa kinauupang
^bato, samautala'y pinabayaang paglaruan
ng alon ang dalawa niyang paa,

- 13-

Malaong sandah na lumagi sa gayong
anyo.

Sa di kawasa'y pinukaw ang natitigilan
niyang diwa ng isang bagay na natana-
wan sa laot

Isang sasakyang dagat ang dumaratal.

Napatindig na bigia

At tumungo sa dalampasigan.

Tsang makapan«yarihang lakas ang
mandi'y umaakit sa kanya buhat sa sa-
«akyan,

Inakalang yaon na ang kanyang kaligta-
san Ang makapaghahatid sa kanya sa
bayang may tao.

At lalo siyang lumapit, hanggang sa
ang tubig ay umaabot na sa pantay tuhod.

At patuioy pa rin ng paglapit,

Hanggang baywang na ang lumulubog
sa kanya.

At animo'y walang isip na lakad pa
rin ng lakad.

Ang tubig ay umaabot na sa kanyaug
dibdib.

Patuioy pa rin.
Lumalalim ang dagat.

— 14—

Nagsisikip na halo* arig kanyang pag
hinga, dala nang ang tubig na nakababalot
sa boo niyalig katawan ay umaabob na sa
'iig, at maminsanminsan ay tuiriatabon sa
kanyang mukha ang galaw ng alon. 9

At saka lamang napatigil.

Saraantala ay patuloy ang paglaiayag
ng sasakyan.

At untiunting nalalapit sa kinaroroonan
niya.

Nakahinga ng maluwag.

Anyong hahabulin ng langoy ang sasak
yang luinalapit

Subali't naug isasagawa na ay biglang
natigilan.

Ang pagaalinlangan ay tumugtog sa
kanyang budhi at wari'y napakingan ng
kanyang sarili aug ganitong mga tanong:

— °Ab sakaling ang sasakyang iyan
ang kinalululanan ng mga naguusig sa iyo?
At kung ang inaakala mong kaligtasan ay
siya palang puputol ng iyong laya?" Ano
ang iyong gagawin?

Nagulumihanan ang kulang palad

At ang alinlangan na nainan ang
nanagumpay.

Samantala'y ialong lumalapit ang sa-
sakyang dagat.

At mandi'y inaanyayhan siya... waring
siya'y tioatawag at sinasabing: "Haiika..-
Haiika.... narito ang kaligtasan.

Ibig niyang habulin, mangyari na ang
mangyayari. Tumututol ang kanyang budhi.
Ibig na bumalik sa pulong tahanan. Hindi
naman makaurong, at ang hibik ng puso ang
nakapipigil.

Hiudi niya malaman kung an6 ang kan-
yang gagawin. Kung pahihinuhod sa anyaya
ng kaligtasan 6 kung padadaig sa bala ng
alinlangan.

Ab naiwan sa pagwawalang kibo,
Makaraan ang ilan sandali ay nagbalik
sa pinanggalingan, at malungkot na nawpong
gaya iik dati.

Sa gayong anyo siya inabot ng pag
lulugay ng maitim na buhok ng Hari ng
gabi.

At ang nagaantilaw na ilaw ng sasak-
yan na mandi'y dalawang matang lumuluha
dahil sa pagiiwan sa kanya, ang putnukaw
sa natutubigang budhi. *

At si (5erman ay tumindig, tinungo ang
kanyang tahanan. Humilig sa sinapupunan
ng mapag^alingang si Idlip, at di pinaha-
lagahan ang anyaya ng lumalayong sa-
sakyau.

II.

KABANATA

*

£

SA K ANDEI NG TADHANA

NG unang halik ng liwanag sa pa^bu
bukang liway-way ang siyang pu.
mukaw sa pagkakaidlip ng asawa
ni Miling.

— Kay sayang uinaga! ,. ang

unang nabigkas pagdilat ng mata.

£ng mga kapanglawan ng araw na na-
kalipas ay naparam na iahat.

Bumalikwas na bigla, nagunatunat hg
mga nakuyuming litid, at saka napaluuk
sa Kakahuyan upang humanap ng maipag-
tatawidgutom.

r-17-

At ang nangagbiting hinog na bunga
ng hakoy na ipinagpawing gutom niya ahg
siyang naging aliwang sandali ng kanyang
paningin.

**

Ang diwa ni German, sa tuwi-tuwina'y
ginigiyagis ng mithing makita ang giliw na
asawa, na sa araw at gabi'y siya na lamang
napapangarap at ang bisa noon ay untinn.
ting nanagumpay sa dahas ng pagaalin
langan.

Uraisip ng mabuting paraan upang mai-
sagawa ang nais na makasapit sa piling ng
giliw

At guraawa ng isang balsa.

Namulot ng raalalaking putol ng kahby
na binali n^ nakaraang sigwa. Kumuba ng
matitibay na baging, at pinagtalitali ng
mahigpit ang mga kahoy.

Linagyan ng mga hadlang sa paligid*
ligid.

At sa pinakagitna ay gumawa ng isang
inuntngi bahabahayan.

-18 -

Yari na ang kanyang ' daong" at wala
ng kulang kung di ang lumayag

Datapwa't.... Ilang kayang araw tatagal
ang kanyang paglalayag?

At ang tanong sa sarili»

Ang bungang kahoy ay mabubulok,
ang isdang walang asin ay di tatagal ng
dalawang araw.

At natakot sa yamba ng gutoin.

Sinikap na hanapin ang lunas.

At sa loob ng maigsing bahagi ng pa-
nahon ay marami siyang natutuhan.

Nakagawa ng asin.

Natutong humanap ng mga lamanglupa
gaya ng kamote, kamoteng kahoy kamo-
teng baging at iba't iba pa.

Sa katiyagaan at pagsisikap ay na-
kagawa ng mga lutuang bato, na' sa
tuloHg ng kikil na ikinaloob sa kanya ng
bantaybilangguan ay unti unti niyang inu-
kit at linagyan ng tabas.

Natuklas din ang pagpapalabas ng apoy
sa pamamagitan ng pagkikiskis ng daia-
wang biyak na buho.

At di na niya kinakailangan ang mga
pingkiangbato, na ng mga unaug araw

— 19 -

kanyang pagkawakawak ay siyang giniga
wang tuklasan ng apoy.

At kung ng una-una ay pawang maiiliit
na ibon laraang ang nahuhuli niya sa bitag,
ngayon, ay may mga "Balatik" (pai&kad)
na siya na uanghuhuli ng baboy damo
at usa.

Ang mga "Balatik" ay iniumang sa
lalong masukal na panig ng pulo.

Linoob ng Diyos na nakahuli siya nS
marami.

Tinapa ang laman n.g mga nahuling
hayop, pinatuyo at tinipong lahat upang
may mabaon sa paglalayag.

Nagdala ng maraming panggatong.

Ang pinakasahig ng bshay bahayan ay
linatagan ng talahib na pinangkol ng maliliit
na baging.

, Namitas ng mga manibalangna bungang
kahoy, nanghuii ng isda, at sa kanya ring
balsa ay gumawa ng isang maiiit na pabi-
yayan, upang aniya'y madala niyang buhay
at sariwang makain

Handa na ang lahat, may pagkain na
siya, na marahil ay di niya mauubos kung
isang buwan lamang.

Subalit. . . i Wala siyang dalang inumin.

-20 -

At nabagabag na namang muli.

Panibago na namang suliranin.

Kumuha ng maraming bumbong at si-
nidlan ng tubig na tabang.

Hindi siya masiyahan sa gayon.

Sinasapantaha niya na kung magtagal
ay babaho ang tubig na nasa bungbong at
wala siyang iiuumin.

Kaya't nayisip isip.

At namulot ng mga talukap ng kaong;
gumawa ng isang katatagang tapatapayanan
at binalutan ngluwad ang labas noon, upang
aniya'y huwag tumagas ang tubig sa mga
sugpong ng talukap.

At nasiyahan na sa lahat ng ihinanda-

Gumawa ng isang layaglayagan na
binubuo ng mga baging, talahtib at dahong
tuyo ng kahoy.

Siniyasat na mabuti kung an6 pa ahg
kinakailangan niya.

Sa wakas ay kumuha ng malaiaking
palapa ng "kaong' 1 upang aniya'y magamit
sa pangangailangan.

Tangka niyang yao'y gamitin pinaka-
gaod sa kanyaug paglalayag kung saka-
sakali.

- 21 —

At napalaot nang tungo sa di maturol
na wakasin,

Napakandili sa tadhana.

Sa paglalayag na yaon ginawa niya ang
pag. ukitsa kahoy ng mga talatang ipinag-
bakasakaling tnakarating kay Miling

Isang putol na kahoy na pagkaUakilan-
lang siya'y uabubuhay pa. Ang kahoy na
yao y itinapon niya sa laot.

(1) At nasaksihan nanatin sa unang aklat
ng kasaysayang ito na ang kakoy na natu*
tukoy ay napulot ng ilang batang naliligo
sa baybayin ng Bitas. At alam na rin na
ting hindi nakaabot sa kinauukulan at wala
ring nakapagbigay linaw sa hiwagang taglay
noon.

Dalawang lingo nang ang balsang kina-
lululanan ni German ay lulutanglutang sa
laot.

Maluwalhati ang paglalayag niya, at
baga ma't hangang sa mga sandaling yaon
ay di pa siya pinapalad na makasapit ng
alin mang pampang ay di naman siya na-
ligalig ng sigwa.

At di rin siya nakasabat sa boong pa-

Cl) Sa Ulilang KalapMi mababasa. ^

— 22 —

nahong yaon ng isa mang sasakyang dagat.

Ang kanyang daong ay naatahimik na
pinapatnubay ng agos na tungong Hilaga.

Gayon naa'y ang pagkainip ay di rnag-
patahimik sa kanya at sa tuwi tuwi na'y
dinadalaw siya ng kalungkutan,

Parang dalawang taon ang kasingtagal
sa kaniya ng.dalawang lingo niyang linu»
tariglutang.

At kung magagawa lamang na liparin
ang ninanaisna paroonan. disin ay linipad na.

SubalPt siya'y natitira lamang sa pa-
wang paghahangad na agad makasapit ng
pampang at an# kanyang pagkabagbag ay
lalong naglalaon

May limang araw pang ang kaniyang
balsa ay naiwan sa kandili ng katalagahan.
Limang araw pa siyang lulutanglutang, at
limang araw pang pinagla-ruan ng tubig
ang kaniyang daong.

At isang hatinggabing madilim ay su -
madsad siya sa baybayin ng Zambales.

Noon ay kasalukuyan ang pagwawagi
ng mga pilipino laban sa pamahalaang
kastila

At marami ngbayan ang kinawawa'
gaywayan ng watawat na tatlong kulay.

III.

KAIiANATA

WABUHAY ANG KALAYAAN

1

UBUSAN nang nagwagi sa lahat ng
lalawigan ang mga kawal ng paghi.
himagsik

Ang pamahalaan ng Hari ay gu
muho na at pumantay sa lupa.

Napatatag sa Malolos ang pangsa
mantalang pamahalaan

A.t ang maliit na bayang yaon ay ki-
nilalang pangulong bayan ng pagsasarili ng
Pilipinas.

Nabulaanan ang nangagsasabing ang
inga "Indio" (Filipino) ay di makapama
mahala ng sarill.

At yaong mga nagsasabi na ang tagalog
^y bagay lamang fca pagsasakristan ay
nan apipi ang dila.

—24-

Ang ipinangangalandakan pagkakagalit
ng inga binyagan at di binyagang pilipino
ay pinasinungalingan ng mga pangyayari.
Sapagka't sapol ng inapatatag ang parna-
halaang sarili, ay nagyakapyakap ang mga
binyagan at ang hindi, at sinumpaang sila'y
magkak&isa hanggang kamatayan, maging
sa tugatog man ng pagtatagumpay at ma
giug sa bangin ng pagkaduhagi humantong
ang palad ng Pilipinas.

Nagyakapyakap nga ang tunay na ma^
kakapatid na kung kaya lamang magkatiwa-
tiwalag ay dahil .sa pananampalauaya, nag*
sumpaan ng isang wagas na pagmaraahalan,
pinagisa ang mga puso, at mula noon ay
naparam na ang pagkakahatihati ng mga
Tagalog, Bisaya, Kapampangan. llokano,
Bikol, Paugasinan at iba't iba pa.

Ang matibay na buklod ng pagmama.
halan ay siyang nakabigkis na muli sa-mag-
kalahing pinaghiwalay ng pananampalataya'*
at namatay ang pagsusumangang likha ng
masaraang aral ng nagsipamuno.

At nabuo na lamang sa iisang matimyas
na pamagat.

"Pilipino' 1 ang lahat ng mga anak ng
Pilipinas. ^#*

"- 25-

Ang mga "igorrote", "ita", ll tingma» , \
"ipugaw" at mga ' iiioro" ay nagsibaba sa
bayan at naKPahatid ilg kanikanilang
kinatawan, upang makiayon at pasakop sa
pamahaiaang sarili.

Hindi lilibong ita at igorrote (m^a taong
nananahanan, sa taiuktok ng bnndok Ht mga
kagubatan) ang sa Malolos ay naghandog
ng kanilang paggalang sa kataastaasang
pang ulo ng Pilipinas; sa tnarangal na
Emilio Aguinaldo at Fami ,

Sa lahat ng labi'y walang pumupulas
. kung di ang matitimyas na paugungusap:

"Mabuhay ang kalayaan \ "Mabuhay
ang pagkakaisa", "Mabuhay ang Pilipinas"
Purihi't pagpalain si Aguinaldo".

At sa lahat rcg dako'y nagsasaya, lahat
nu puso'y nagpupuri, lahat lahat ay nag-
tatalik.

Sapagka't namanaag din ang araw ng
katubusan, sapagka't dumating din ang
taning ng pagkatimawa.

Ang pagtatagumpay i:a yaon na ipinag.
diwang ng Sangkapuluan ay di nanga-
hulugan ng pagtatagumpay ng mga kayu-
mangi laban sa mapuputi; hindi nga. at
makahlibong hindi.

-26-

Ang mga pilipino ay di nakidigma sa
Bspatta ng kahil sa poot; nakidigma upang
sugpuin ang pagpapakalaswa ng mga Praile,
upang tuklasin ang laya; Ayaw ng pa'
busabos.

Ang pagtatagumpay ng mga pilipino ay
di ibi* sabihing pagKaduhagi ng Ksp«fU
kung di ang pagtatagumpay ng kabutihan
laban sa kabnktutan, pagwawagi ng "lakas
ng matuwid" sa "inatwid ng lakas" p*g
sipot ng liwanag sa gitna ng kadilimang
naghahari; sa biglang sabi: Pananagano ng
"Katarungan 11 .

May ilan ding buwang tinamasa ng
Kapuluan, ang katangitanging kapalaran
yaon

Datapwa't, hindi nawalan ng dungis
na nagpapusyaw sa gayong mga pangyayari-
Hindi rin nalubos ang kapayapaan.

Maraming lubha ang ipinagbabago ng
lakad ng mga bagay.

At sa mga yaon, ay napatangi sa lahat
ng mga pangyayari, ang pagdagsa ng mga
nagpapanggap na makabayan, na sumipot
at sukat nang tapos na ang paghihimagsik»
animo'y kabuti na Inmilitaw pagkatapos ng
paguian.

-27-

Mga taong dumarating kung "ang eas-
talias ay luto" subali't sanaantalang nagiihaw
pa lamang ay kung saansaang lupalop na
ngagsisipagtago. #

At nangagsidatin nga, ng handa na ang
Uhat at wala ng inaantay kung di ang
oi-rts n« pa^kain.

At nangagpauna pa ng pagdulog sa du-
laiitf at silang unang sumubo.

Aug tn^a "panauhiii|g"yaon ang umagaw
ng dangal at karapatan ng nangaglamay
sadilim'ng gabi Sila ang lumuklok Ba
luklukaii ng mga tunay na magigiting.

At ang mga namuhunan ng buhay at
pagod ay nangaiwan sa isang tabi.

Ang pamamaiaang yaon, baga ma't di
sinangaynnan, ay di na rin naman tinu-
tulan ng mga dapat tTumutol upang anila'y
kahit paimbabaw man lamang ay matung-
hayan ng lahat ang wagas na pagsusunu.
ran ng mga nahango sa hirap

Gayon man ay lihim na napatatag ang
isang kapisanang laaug rnagtdnggol sa mga
naapi, pagdating ng ukol na panahon ng
paniningil. *

At magpatuloy tayo

Aiik mga angkang itinaboy ng hiuaag

-28-

sikan sa malalayong gubat ay nakauwi na
nang bayan.

Si ^|iling, kasama ng "Mapagkandiling
mag-anak" ay sa Malolos tumahan.

At rtapatatag noon sa Malolos ang isang
kapisanan ng mga babayi upang mag-alaga
ng mga nasugatan. Ang Kapisanang yaon
ay pinamagatang M Oruz Roja".

Sukat nang nabaliitaan ni Emilia ang
Kapisanang yaoa, at makailang araw ay
kabilang na siya at isa sa mga masusugid
na tagapagtaguyod ng natuUoy nang ka
pisanan.

At ang pagpupunyagi niya na makapag-
bigay lunas sa damdamin ng nangahihirapan
ay nagpagaan sa kanyang tiisin.

Sapagka't nang pagtimbangin niya ang
kanyang dalamhati at ang hirap ng iba, ay
uapagkita niya na di pa anino ng sa ibang
tiisin ang kaniyang kahirapan. Hindi pa
katimbang ng isang patak na tubig sa ka
lawakan ng dagat.

Si kapitang Selso ay nataas ng tungkol
at siya'y napahala.1 na Ooronel ng ika 6
na purok.

At silang magasawa ay di na muling
nabalik ng Maynila. magbuhat noon.

-29 -

Nagkapisan ngang muli ang magasa
wang ito, sapagka't nang dumating si aiing
Trining sa Maynila, at nang matalos na
wala na roon si Miling ay ipinagbili. s?t and
manghalaga ang lahat ng kanilang ari arian,
at bumalik sa kinaroroonan ng asawa, na di
ginunita ang sasapitin.

At ang lakas ng pagibig niya sa k«ni-
yang Selso ang siyang kinalasag sa madlang
panganib na dinaanan.

At sila nga ay muling nagkita.

Nang umabot sa kaalaman ni German
ang balitang napipilan na ang mga naguusig
sa kaniya ay dalidaling tumungo ng Maynila
urmng hanapin ang asawa t mga magulang

iSubali't. . . laking pagbabago! ... iKay
sungit na Tadhana ang kay German!. .

Nang dumating siya sa Maynila ay wala
siyaog inabutan kung di ang labf ng apoy
sa bahay ailang tinupok ng sunog.

Mga bato at abo na lamang ang tanging
saniang naiwan ng bahay na linakhan niya.

Nanglumo ang puso ni German.

. -30 -

Nawala na namaii sa kanyang malas ang
pampangin ng buhay. Napabuntong hinin£a

ang kulang paiad» — iDiyos ko! ang na*

bi£kas.

At lumakad na bubulong bulong.

Lahat ng makasalnbong ay pinagma-
masdang mabuti at nagbabakasakaling oia
kakita ng isang kakilala.

Datapwa't di linoob ng langit ang ga
yon; pawang ibang mukha ang kanyang*
nakasaiubong, pawang mga mukhang noon
lamang niya nakita, pawang di niya kiiala

Nang may dalawang daang hakbang na
ang nalalakad at wala pang nakikitang ka-
Itilala ay bumaiik na muii.

Tumayo sa tapat Mg nasunog nilang ba
hay, at malaong nagmasidmasid.

At aapakong animo'y tuud sa kinata.
tayuan.

Makailang sandali, ay tiia nabuhay anir
natitigilang budhi, at tinungo ang isang
munting tahanan na itinira ug sunog.

At nagtanong

Walang nakakakilala sa kanyang hi.
nahanap, sapagka't ang nangatitira nga.
yon doon ay uiga bagong kalilipat lamang
buhat sa malalayoug laiawigan.

Nangagkawatakwatak nga angmga taga
roon sa kanila, at ang inga bagong naag.
kakapitbahay ay di pa nangagkakakilala.

Paiiibago na namang gakit ang tumimO
sa kanyang puso; ibang kulay na namang
suliranin ang humarap sa kaniyang pang*
malas.

At leunn malaki ang tiniis niyang hirap
nang siya'y nagiisa sa pulo, ngayon ay
nagibayo sa dati.

Kiuaingitaa niya ang mga maganak,
pinanaghiliau ang magkakaibigan, at wari
bagang sa mukha ng mga yaon, ay nasi
sinag niya ang isang kahilihiling katiwa-
sayan ng loob, na wala sa kanya,

Kung noong wala siyang nakikitang tao,
ay ninais niyang hanapin ang mga ito, ng
hindi siya lubos na magisa; ngayon, sa pL
Hng ng karamihan ay lalong tumindi ang
kanyang pangungulila

Hinahanap niya ang kalinga ng isang
ina at ang aruga ng isang nagmamanal.

Ulilangulila ang kanyang pagibig. Para
siyang nagiisa sa Sansinukob, para siyang
yagit na tatapontapOn.

At inula noon ay muii na namang lu-
maboy laboy.

-32-

iKaawaawaiyg alipin ng Anan^ki!...

Lumakad ng lumakad na di inalaman
kung saan patutungo.

Sa lahat ng dako'y hinahanap ang mga
pinakamamahal ng puso.

Walang sandaling sinayang, Iahat ng
kataon ay sinamantala upang maluta ang
mga kapilas ng dibdib.

Buongbuo sa kanyang pagasa na pawang
buhay ang kanyang hinahanap.

At di siya nabubulaan sa hinuhang yaon,

«iNguni't, saang lupalop ito uaugatitira,
saan niya hahanapiia?

Iyan ang hindi niya makuro.

Sa kaniyang ginalagala na kung may
ilan nang araw ay uakatagpo niya ang isang
naging kakilala nang panahong siya'y na sa
kahirapan.

Si Doro ay tninsan niyang'nakasalubong
sa kanyang paglalakad.

Nakilala niya ito, at ito ay gayon din
nainan. Nakilala siya agad.

NangatigUan sila kapwa.

At ;.,..<

Si German ay inanyayahan ni Doro na
tumira sa kayang bahay.

-33—

Dala ng pangangailangan, si German ay
sumaug-ayon.

At sila'y magkasamang tumuugo sa
bahay ni Doro.

Sa Malapad na Bato.

IV.
KABANATA

SI DGRO AT SI GERMAN.

W

Mr OM ATIN6 sila sa Malapad na Bato.

Sa isang katatt«ang bahay na
na natatayo sa labas ng bayan ay
doon sila tumuloy.

Ang tahanang yaon, kahit di

malaki ay husto sa mga kailangan ng isang
bahay.

May isang munting silid at katatagang
kabahayan.

Sa dakong kaiiwa ng kabahayan ay nWy
isang katamtamang pasudlong na ginaga.
wang pahiugahan kuug tanghali, at sa da-
kong likod ay ang batalan, laa siya na
ring "kusina".

-35-

Bago putnanhik ng bahay ay dada
anan muna ang isang pangkaraniwang ba'
kuran, na natatainnan ng sarisaring gugu.
layin.

Sa dakong iikod ng bahay ay makikita
natin ang Uulungan ng mga patabaing baboy,
at sa silong ay nagtaiatag ang mga pugad
ng manok.

An6 pa't'saan man dako ibaling ang
ating mata, ay pawang bagay na pakiki»
nabangan ang matanaw.

lto ang tunay na larawan ng bahay ni
Doro.

Mapasaitaas man at mapasaibaba ng
bahay na yaon ay pawang kasipagan ng
mayari ang nalalarawan.

Tumnloy sila sa kababayan

Dinatnan nila ang lnatandang ina ni
Doro; at inanyayahan silang magsiupo.

Nangagupuan sila.

At ihinandog ng may bahay, sa panauhin
ang kanilang tahanan. Aniya:

— Kaibigan German, ariin mong nasa
iyo kang sariling tahanan.

— Maraming salamat— • ang tugon nito.

-36-

— Ang iahat ng akin, kahit kakaunti, ay
ihinahandog ko sa iyo, at nawa'y maging
bayad na sa raga nagawa kong

— Walakangdapat alalahanin — ang putol
ng kausap, at di binigy^ng panahon na
matapos pa ang sasabihin, upang huwag
na namang muling manariwa ang kalagim-
lagim na kahapon ug kaniyang buhay.

Hinadlangan nga ang pagaasalita ni
Doro, pagka't ang mga alaalang yaon ay
susugat sa kanilang mga puso at maaring
maglikha pa ng mga hinanakit.

— Tmnay nga, datapwa't — ang habol

»g Doro.

— Ang mga may sala ang siyang ma-
nagot at di ang mga ginamit nilang ka*
sangkapan— ang halang nitong muli, atang
paliwanag— Hindi mo dapat panagutan ang
kasalanan ng iba, ang kamaliang ginawa
ng nangagpahirap sa akin ay di dapat ika-
ligalig ng iyong budhi, di mo dapat ikaba-
lisa. Kung sino ang nagkasala ay siyang
dapat managutan.

— IKay ganda ng iyong pusol, Diyata at
nagawa mong limutin ang kapaslangan kong
kinamit? . .

— Wala kang an6 mang ginawa sa sarili

-87-

mo, ikaw ay inutusang gumawa; hindi ba?

— Oo, at di ako nakasalansang sa utos
na yaon.

— Kung gayon? .-, .

— German, ang budhi ko'y di matnhiraik
at laging binabagabag ng mga ala alang
yaon; kinakailangan kong igawad mo sa
akin ang iyong kapatawaran, ibig kong
raaringig na bigkasin mo ang pagpapatawad

— Wala kaag sala Doro, at ang hinihingi
mo'y kalabisan.

— Subali't — ang wari'y samong

salag nito, at ipinakita ng kanyang anjo
ang isaug lubos na pagpapakumbaba.

Nabagabag ang puso ni Geiman ng ma
kita ang ga^on, kaya't ang kabi:

— 'Aanhin nating pagusapan pa ang mga
bagay na nakahahapis, ang nakaraan ay
nakaraan na, ating nang limutin, subali't
kung ang pagpapatawad ko ay kinakaila-
ngan, upang matahimik ang iyong budhi
ay tanggapin rao ngayon hindi minsan la
mang, kung hindi hanggang mangyayari.

— iSalamat— ang puspos ng kasiyahang
hibik na namutawi sa labi-ni Doro.

-38—

At isang mahigpit na pagyayakap ng
dalawang naagkaibigan ang naging saUgi
uoon.

**

At parang walang an6 mang nagdaan ang
maghapon.

Kinagabihan, si Gennan at si Doro, ay
nagkakaumpok sa "pasudlong" nt sumasa*
gak ng sariwang simoy ng bukid.

Tahimik ang madla.

Wari'y nakabitin ang buwan. An^ la-
ngit ay maaliwalas

iKay sayang gabi!

At naguusap din ang magkaibigan.

Maraming lubha ang mga bagaybagay
na kanilang napagusapau.

Isa at isa ag nagbubuhay ng kaaiUani.
]ang dinaanang hirap.

Nagkasuutsuut ang salitaan kung saan
saan dako hanggang sa sumapit sa pagbu
buhay ni Doro, ng kinahantungan ng palad
ni Miling. (1)

Ang mga pangyayaring yaoti'. ay maba-
basa sa unang aklat ng kasaysayang ito.

(1) Basahin Ang Uiilang Kalapati.

-89-

Si Gerraan, samantalang ibinubulay ni
Doro ang pinagdaanan ui Miling ay halos
di humihinga.

Di niya ibig gambalain kaputok man ang
paglalahad ng kausap.

Datapwa't, inip na inip na siya at nais
na lamang na sumapit sa wakas ang pag-
bubuhay.

At sumapit ang pinakaaantabayanan ng
«ayon na lamang.

— Si Miling ay ipinagkatiwaia namin sa
mabubuting kamay, ang kapalaran niya ay
iniiagak namin sa uiararangal na tao — ang
wakas ng nagsasalita.

Sa gayong wakas ni Doro ay wala si-
yang makitang liwanag, di rin niya matalos
kung saan humantong ang palad ng kasi.

"-Nguni't saan naroroon ang asawa
ko?~ ang tanong.

Napamaang si Doro.

Nang makapagisip na suraandali ay su-
magot:

— Nalalaman ko kaya kung saan iniwan
ng Tadhana ang mag anak na yaon? Gayon
ma'y huwag kang maligalig, pagka't mabu*
ting tao ang nagkakalinga sa knnya.

—40—

Nagdilim aiig isip ni German, nang
maringig ang sagot ng kausap.

Malalamig na pawis ang nanalaytay sa
boong katawan, at waring ibig panawati ng
hininga.

Datapwa't hindi umiimik, tinimpi sa
puso ang bayo ng hirap.

Nagwalang kibo.

At si Doro'y gayon din; nakiramay sa
hirap ng katoto.

Natulad sila sa dalawang bagay na wa-
latig buhay, animo'y dalawang tuud na nai-
wan sa gitna ng kalawakan.

Kapwa sila di umiimik. Sino man ay
walang nakapangahas na bumagabag sa ka*
tahimikang naghahari.

Ang buwan noon ay na sa kabuuan ng
iiiiwanag.

Ang mga kuliglig ay patuloy sa masayang
paghuhunihan.

At maminsan minsan ay nariringig, bu.
hat sa mga kakahuyan ang huni ng tuk6.

Samantalang ang dalawang magkatoto
ay parang dalawang larawang kahoy sa
kaniiang kinauupuan.

Ang maputlang liwanang ng buwankung

- 41-

tumama sa nananagpis nilang mukha »y
lalong nagpapatingkad sa kapanglawang*
ilinalarawan ng kanilang anyo.

Di kaginsagiwsa'y nagtindig na bigla
Si German at ang s'abi:

— Paalam na Dorp.
Napanganga ang tinukoy.

Hindi niya mawatasan ang ibig ipaka
huhigan ni Geruian sa pagpapaalam na
yaon.

A't hindi kumibo, kunwa'y di niya na-
ririnig.

— Paalam na,- ang ulit na bi^kas na
ang panginginig ng tinig ay lumalo sa
dati, tanda ng malaking pagpipigil na bu-
mulalas ang sama ng loob,.

— Bakit? . . . - ang pamangha an6 ang
nagawa kung sumugat sa iyoug damdamin?
Ano ang aking naging sala?

— Wala nga, datapwa't

— Datapwa't ano?

— Hahanapin ko siya saan mang lupa-
lop naroon.

^Huwag kang magpakabigla — ang pa-
yo — May bukas pa naman— ang patuloy.

^Hindi na ako makapagaantay ng bu
kas, kaya't bayaan mo na akong lumakad.

-42-

^-Maghintay ka muna.

-Hnwag mo akong badlangan; isinasa-
mo ko sa iyo Doro.na ba-yaan mopg sa la
long madaling panahon ay makita ko ang
lunas sa aking-raga tiisin. Huwag ka sanang
makabalakid.

— Tunay nga, nguni't, maghintay ka
'rauna

— Alangalang sa mga pinakamamahal
ino sa buhay ay huwag mong gambalain
ang banal kong layon.

^Hindi kita ginagambala.

— Kung gayo'y . . . paalam na.

— Huwag kang mag isa ng paglakad,
magdalawa tayo ng paghanap sa iyong
nsawa. Sasamahan kita German.

k*n& Inha ng pagkahabag ay gumilit sa
mga mata ni Doro.

Samantalang sa puso ni German ay
isang kasiyahan may kahalong lungkot ang
nagsisikip namang lalo sa kaniyang dibdib
ang pagkilala n^ utang na loob at boong
pusong nagturing

•— Halina, kaibigan, magdalawa nga tayo
ng paghanap upang may makabahagi ako

-43

sa luwalhating sa aking magisa nalalaan,
haiina.

— Tayo na! . . . ~-ang tugon.

— At buhat noon ay dalawa silang hu-
manap kay Miling.

Samautalang ang hinahanap ay patuloy
sa kanyang banal na gawain.

V.

KABANATA

ANG LIMBAS AT ANG SISIW.

£j * NG lahkig may tatlong daang taong
nabusabos ay dapat sanang ganap
^ na ganap na ang katubusan.

Sana'y lagot na ang tanikala ng
kaalipinan at ang araw ng laya'y
puspos ng liwanag na sumilang. Subali't
tinalaga na marahii ng Tadhana na di gayon
ang mangyari,

Ang tagumpay ay di nasarili ng bayang
umiklas, ang kalayaan ng Pilipinas ay di
nakuhang magisa ng magigiting na bayani
at di naidul#b ng lubusan sa inang bayan
ang watawat' ng tagumpay,

Nakatulong ng mga awak ng Pilipinas
ang pamahalaang Amerieano, atkinanyang

— 45-

mga ito ang'lunk ng Mayuila, sampuong
m^a nayon. matapos pasukuin ang pa-
niahalaang kastiia.

At samantalang sa Malolos ay pinaka-
pupuri ang pamahalaang sarili, sa kamay_
nilaan naman ay ang pamamalakad ng mga
Amerikanoang sinusunod. Kaya't bagaman
sa lahat ng lalawigan ay nawawagayway
ang bandiia ng lahi, sa Maynila naman ay
watawat ng Amerika ang mapalalong na-
kikipaglaro sa hangin. Hindi nga'angwa.
tawat na may isang araw at tatlong bitwin
ang yinuyukuan at iginagaiang ngmgatu*
matahan sa Maynila.

Hindi pa lubo^ ang kapayapaan. Mau-
lap pa ang langit n^; lahi. Hindi pa patia-
tag ang mga namamayan,

At isang 'bahagi nga ng Pilipinas ay
nakukulimliman ng madilim na aninong likha
n^ malabay na pakpak n^; Limbas na tuma-
takip sa mukha ng araw.

Subali't ang mga palaso ng lahi ay di
nangahas tumudla sa limbas ira yaon, pag.
ka't ito (ang limbas) ay nakabalatkayo, at
a «g nangyari ay ang dapat na mangyari:
Nabulagan ang masusunuring sisiw, at ang
^ahihiuang loob na kababayan ay pikit

-46—

matang napahinuhod sa matatamis na hibo

ng linabas.

At yinuinyuinan ng limbas ang mga
wlilang inakay. Naganyong mapagkaii-
ngang ina.

Iuaruga ang mahihinang sisiw. binusog
sa pangako at ang mga ito napan ay na
buhay sa pangarap.

Ang iimbas ay nagkunuwang tagapag
t,anggoi, bago'y siyang masugid na kaaway.

At sa bagay na bigyang lakas ang
napakakandili ay lalo pa ngang sinisikil at
kinukuyum ang mga bisig sa pamagitan
ng mga paimbabaw na pakitang loob.

At sila'y nagkamahalan.

Animo'y pulot gata ang pagtitinginan
ng "dayuhan" at ng dinayo.

Damit man nakasuuut sa katawan ng
isaug kawal amerikano ang mapita ng isang
tagalog ay dalidaling hinuhubad at ikina
kaloob sa nakapita

Ang may katha nito ay kung makailang
naging saks^ ng mga pangyaring yaon

Ang tapat ng bahay ng suinulat nito,
nang mga panahong nasabi, halos hapon
hapon, ay nagiging liputtan ng di mabilaug
na mga bata, paano'y ang purok tia yaon

-47 -

ay madalas pagsadyain ng mga amerikano
apang maraudmod ng salapi,

Nagsasabog sila ng kuwalta at ang mga
bata naman ay nagsisipagagawan ng pamu-
mulot, na ang kadalasan ay nagkakasaki.
tan tuloy, kung hindi nagsisipagaway.

At sila ay nasisiyahan ng panonood,
aywan, kung sa pagkatuwa sa nangasa-
saktan, 6 pagaakalang nakapagdudulot sila
ng lunas 8a mga nagigipit.

Hindi miminsang nangagsiiawi sila ng
walang damit upang madamtan lamang ang
walang maitakip sa katawan.

At ang mga kagagawang yaon ay na.
ging dahil ng iba at ibang hakahaka;

— iKay gagandang pusong mga tao!....
— ang madalas bigkasin ng ilang matatanda.

— iAmerikano mueho bueno.. amerieano
tnueho amigo!... — ang malakas na ipinagsi-
gawan ng mga bata.

— iAmerikano mueho dinero, Pilipino
mueho pobre!.... — ang habol ng isang ame*
rikanong lasing na hahapayhapay ng pag-
lakad.

—Kay buting magparaya!... — ang may
parungit ng iba — IKay gaganda ng umang!...

Tahimik ang lahat at lubos ang katiwala
sa bagog kaibigan.

—48-

Animo*y isang dagat na langis ang
boong bayan, tahimik, panatag na panatag-

At tiwalang-tiwala, wala an6 manjr
kntob. Bago'y pinagmamalas pala siya ng
isang lihim na pagmamasid.

Sa ilaiim pala ng. gayong -kapanatagan
ay nagtatago ang pakanang lihim, at sa
likod ng balat kayong kaamuan ay nagku-
kubli ang pagiimbot,

At samantaiang inaaliw ang madla sa
matitiinyas na pangako ay kasabay naman
noon na binabaian^kas ang isang maitim na
hangarin.

Naglalamay ang limbas, hindi umidlip
sumandali man minamatyagan ang bawa't
kiios ng tiwalang kaibigan, at inaabatang
ito ay malingat upang biglang dagitin.

Ilang buwang ang kilusan lihim sa May-
nila ay di nahahalata sa labas, subali't
walang lihirn na di nasiwalat. At naman-
manan nga aug kilusang yaon.

Gayon man ay wala isang nagpahalata.
Kapw T a sila naglilihim.

Patuioy din ang pagpapakitaang -loob $
datapwa't, kapwa nasisipaghanda ng kakai^
langanin pagdating ng kataon

-49-

Ang mga pamunaangkawal sa labas
ay«nakapaglalabas pumasok pa ng Maynila
na may taglay na sandata. Ang mga ame'-
rikano ay gayon din. Nakalabas sa mga
lalawigan.

Wala pa ang pagbabawal.

Di pa nabibilad ang pagkakagalit.

Lamang, ay lalong dumadagsa ang mga
kawal na itim, buhat sa hitega, at dating
at dating pa rin ang naglalakihang kanyon,
laksalaksang baril at karikaritong punglo
at iba't ibang bagay pang pawang gamit
lamarig sa pagdidigma

Samantalang, ang mga kublihan sa pa-
ligidligid ng'Mayniia, sa atas ng pangulong
kapangyarih'an sa labas, ay binago ang
tayo.

Ang mga kublihang ginamit ng mga
kastila laban sa mga manghihimagsik ay
pinihit na lahat. Ihinarap sa Maynila at
pinakatibay ang pagkakayan.

At linagyan ng malalaking kanyon^
Nagtadhana ng mga pirmihang bantay.
Nagdagdag ng bilang ng mga taliba At
naglagay ng mahihigpit na tanod sa lahat
»g himpiian.

-50—

Bago naganap ang mga kilusan sa la.
bas # ay nagkapanahon muna sa Maynila ang
mga balabalaking pangyayari ua dapat pag-
ukulan ng ilang talata

Unti unti nang nawawala ang kaamuan
ng mga mapagparaya. Madalas i-iang maritiig
ang kanilang pag-angil.

Mga taong "bala na M ang nakapalit ng
' 'mababait na katoto".

Wala na ang dating tamis ng ugali, na-
mamaibawbaw ang askad, unti unti nang
nagsusungit.

Naparam na't tinangay ng hangin yaong
mga sambitlang: ,,Pilipino raueho bueno,,;
"Pilipino, Amerieano mueho amigo", at
an^ humalili'y ang mga kakutyakutyang:
''Pilipino mongky'V "Pilipino mueho malo"
at iba't iba pang nakasusugat sa damdamin
ng lahi.

Magpatuloy tayo

Ang himpilan ng mga kawal ni Tio
Sam, ay natatatag sa Convento ng Tondo
ang sa dakong Hilaga, at ang sa Silangan
ay sa dako rito ng tuloy ng Pako.

Ang sa mga tagalog ay na sa liwasang
Moriones ang una at ang pangalawa ay
sa ibayo ng tulay ng Paeo

* —51—

Subali't, isang araw, ang mga kawal na
nasa Convento ng Tundo ay tumawggap ng
utos buhat sa mataas na panguluhan, na sila
ay doon lumipat sa Liwasang Moriones.

At ang himpilam doon ng lahi ay na-
pataboy sa Pritii.

Oayon din ang nangyari sa dakong Si-
langan ng Mayniia.

Ang mga kawal tagalog na nasa ibayo
"g tulay ng Pako ay siniki ng siniki hang-
gang sa humantong sa tulay ng Santa Ana.

Noon pa lamang ay munti nang mag-
sagupa ang mga kawal ng dalawang pama-
halaan, salamat na lamang at mayroon pang
nakapagpayo.

Sa lahat ng panig ng Maynila ay pawa
nang paninikil ang ginagawa, paanoy nag.
papaluWag sila ng kikilusan at sapagka't
wala nang kalagyan ang napakaraming
"sundalo'* na araw araw halos ay idina.
rating ng mga sasakyan.

Ang kakapalan ay pawang amerikanong
itim. na sa lahat ng pakikidigma ni Tio
Sam ay ang mga kulang palad na yaon ang
siyang ginagawang pambungad, sila ang
^angsalubong sa kalaban, at kung ang

-52-

kaaway ay latanglata na ay saka lumantad
ang mga naatatapang na anak n c l> Hilaga.

Sumunod na rito ang inga pagbabawal.

Ang sino raang may taglay na sandata,
pinuno man 6 hindi ay ayaw nang papasu-
kin ng Maynila, at ang marapatan ay pi-
naguusig.

Nang makita nga ng mga pilipino ang

gayon paiakad ay lihim namang nagsipag-

handa, at nasaksihan natin sa dakong una

ng kabanatang ito ang pagbabago ng tayo

ng mga muog at kublihan sa labas.
/
Hindi na makapagpigil ang marami,

Ibig nang noon pa lamang ay lusubin na

ang himpilan ng mga bagong manlulupig.

Nguni't nanagano rin ang pagpapaka
timpi.

Ayaw magbigay daan.

At malaya pang binayaang makapag
labas pumasok, ang mga amerikano sa li
punan ng mga tagalog.

Subali't sa Maynila ay mahigpit na
mahigpit na,

Kinakailangan na ang mga * Pases" at
kadalasa'y may "pases" na, ay ayaw pang
papasukin.

53

Nagpakatimpi pa rin ang mga pilipino
at anila:

— "Huwag sa atin magsimula, at nang
tayo ay huwag bagsakan ng sisi" "Sukat
na ang tayo'y hutnanda sa pagsasanggalang'-

<£Namali kaya sila sa gayong pagkuknro?

May nagwiwikang namali nga at may
nagsasabing hindi, subali't ang katotohanan
ay palapit ng palapit sa hayagang pagsusu-
mangan.

At yaon ang nangyari: Naging magka
away ang dating magkaibigan.

IV.
KABANATA

PANBAGONG KAAWAY

J^\ NG inaantabayanang kataon ng nai-
inip na limbas ay dumating na.

Lingat na lingat ang mga pili-
pino, at ang mga pamunuan ng Huk
bon^ tagalog ay paubayang nagsisi
pagliwaiiw at sumasagap ng m^a
biyayang dulot ng panahon.
Wala sila sa mga himpilan.
Gabi noon
Araw ng sabado.
Ika 3 ng Febrero ng taoug 1899.
Katatapos pa lamang ng pista ng Can
delana na ipinagdiriwang sa nayon ng
Tundo.

Katapos pa lamang ng mga huling
alingawngaw ng kasayahang idinaos.

-55-

Ang tagintin ng mga tugtugan ay di
pa napaparam sa wala.

Natitira pa ang labi ng kasayahan, naroon
pa ang ba(iha ng pagtatalik at sa labi ng
mga binibini ay uababakas pa rin ang masa
sayang ngiting iniukol nila sa kanikani'lang
mga tinangi.

Sariwang sariwa pa ang kagalakan ng
mga pagsasalo.

Gabi nga noon, at isang gabing di ma-
lilimot-

Ang araw na yaon ay napatanim sa
alaala ng tanaii at napasulat ng mga du-
pong taiata.

Sabado ika 3 ng Pebrero ng taong 1899.

<iSino ang di nakatatanda ng araw na
yaon?

Halos lahat irg pangulo at may mata-
taas na tungkulin sa pamahalaang sarili ay
natitipon ng gabing nasabi sa duiaan sa
Tundo at nagsisipanood ng tanghal.

Balitangbalita ang palabas, kung kaya
dinayo ng kung tagatagasaan.

Ang mga hindi nakapnnood ay nagsa
samantala naman ng pagtatamasa ng kata-
ngitanging ginhawang idinudulot ng ta-
hanan.

-56-

Ang baya'y nabihimbing

Madalang ang naglalakad.

Madilim ang gabi.

Walang tanglaw ang mga lansangan at
maliban na lamang sa mangisangisang ila*
wan"£ nagsabit sa bintana ng mga bahay
ay wala nang makikitang liwanag.

liampas na ang ikasiyam ng ^abi.

Sa panguluhan himpilara hg mga ame-
rikano ay di magkamayaw.

Abalangabala ang paugulong-pamumian
at sa kanyan tanggapan ay walang patlang
ang paglalabas pumasok ng mga kagawad-

Ang mga kawal sa lahat ng himpilan
ay pawang nangakahanda. At ang kani
lang anyo ay may malaking hiwagan^ ti
nataglay.

Wari'y nalalaan sa isang malaking pag
didigma.

Isang lihim na utos ang tinanggap sa
tnga himpilan, utos na nagpalipat lipat sa
lahat ng may mataas na tungkol.

Sa rnga mukha nila ay nabadha ang
larawan ng sindak. Sila sila ay lihim na
nags&nggunian.

At sa kalipunan ng mga kawal ay iu-
maganap ang alingasngas.

-57-

Lahat, ay nagtatanong, bawa't isa'y
naguusisa sa kanyang kasipifig kung an6
ang dahil ng gayong kiliasan. Wala silang
maturol na bagay, at lalong walang ma.
kapagbigay liwanag sa kahulugan ng na-
babanaagang lihim,

Sapagka't ang katunayan ay di taho
n g naga kawal ang kahulugan ng kiiusang
yaon. Tanging ang mga pamunuan lamaug
ang nakatatalastas.

Ang mga "otieiales" ay walang tigil ng
P a gyayao't dito; lihim na nagsasangusapan,
'ahat ay naguaamadali, lahat ay sumasang
guni sa mataas na panguluhaa, lahat ay
naghahanda.

"Ano ang nangyayari? Ano ang dahil
ng kabaguhang ito? Bakit tayo naghahan-
dang waring luiusob sa pagpapatayan?".

Ganito. ai iba't iba pang tanong ang
nagsaslimbayan sa lipunan ng mga di na-
katatalastas ng kilusang. yaon
At lalong umaalingasngas:
Samantalang sa dulaan sa Tondo ay
j ibang hugis ng pangyayari ang nagkaka-
I Panahon.

Maganda ang makabayang duld na iti
^atanghal at ang pagpapalakpakan ay nag
kakasunodsunod halos.

-58—

Lubhang nas4siyahan ang mga nanonood.
Wala silang guniguni, di nila nagugunitang
mangyajari na biglang maglaho ang ka-
sayahang yaon.

Anglahat ng diwa ay napipisan sa pag-
hanga sa itinatanghal.

Punong puno ang dulaan, at wala isa
«mang upuang walang tao.

Doo'y kapit na kapit yaong kasabihang:
"walang mahulugang karayom".

Sa bawa't pagitan ng yugto ay ang
matitiling sigaw ng nangaglalako ng pang
patid gutorn ang siyang naririnig;

— iMane! . . Balot, dalanghita, buto ng
pakwan ang ipinagtutumili ng mga man-
lalako-iBumuli na kayo ng mane e e ! . .

Walang malamang sulingan amg mga
nagtitinda, magkabikabila ay tumatawag;
naguunahang makabili* Saaiantalang ang
mga iba ay kung an6 anong bagay ang
pinaguusapan, may nauukol sa kainaman
ng palabas, may pumupuri sa ganito 6
gayong tao ng dula, at may mga nagpa*
palitan ng hakahaka ukol sa kalagayan ng
bayan, tanging tangi lamang ang mga
binata na sinasamantala ang mga sandaling
yaon upang lumapit sa kanikanilang lini*

—59-

ligawan, at ibulong ang kanilang pagluhog.

Ang lahat ng kataon sa mga nagiibi-
gan ay mera sandaling para sa kanila na la.
mang. Wala silang pinipiling taning, lahat
ng panahon ay ilinalaan nila sa pagsuiuob
ng kamanyang sa danabana ni Kupido, na
tila wala nang iba pang mahalagang bagay
kun&r di ang nauu'kol laman sa pagibig.

Hindi iilang makasalanang mata ang
nagmasid sa mga yaon ng makahulu-
gang pagmamasid, na wari'y ibig sabihing:

— "Magpakalunod kayo sa laot ng lu-
walhati. Sairin ninyo hangang sa latak".

At iba at ibang hugis na mga pangya-
yari ang mapapanood,

Sa labas ng dulaan. ay nangakahanay
ang maraming tindahan ng mga sariwang
bnnga n^ kahoy.

Ang mga binata ay nag-alialigid sa ba-
wa t tindahang may dalaga.

May nagtutuktukan ng itlog. may nag-
huhulaan ng buto ng dalanghita, may nag*
bibiyakan ng tubo; ang ilan ay nagpapa-
tawa, ang iba ay nagpapagalit sa kanikani'
lang kapwa bata at ang may mga nakikiusap
ng lihim. Samantalang ang mgabatang di

-6o-

nakapanood ng palabaa, ay nangagsilipsilip
sa inga pagitan ng bakod na buho ng du-
iaan. At ang lalong m&lilikot ay pangatias
na umaakyat sa bakod at napasasaloob ng
dulaan.

Sa labas: buhay at kasayahan ang
naghahari.

Kasayaha't paghanga naman ang nana-
nago sa nangagsisipanood ng palabas.

Di kaginsaginsa ay isang matunog na
putok ang napakingan.

Ang putok na yaon ay sidundan pang
muli.

At pagkatapos ay sunodsunod ng pu-
tukan.

At nagulo ang lahat,

Nabuiahaw ang nangatutulog.

Lahat ay nagulat. Lahat ay namangha
at nangahiatakulan.

— iAno ang gulong yaon? Bakit nag-
puputukan.?.... — at iba't ibang hinuha at
mga pagtatanong ang nagpalipatiipat.

Lalong lumaganap ang gulo.

Hindi na maipagpatuloy ang palabas
dulaan. Ang "telon" ay naiwang nakabi.
tin, at ang nagsisiganap ng dula ay isa isa

—61-

nang nagtakbuhan na di man lamang naka
paghubad ng kani kanila ng kasuutan.

Nagpulasan ang nagsisipanood. di mag-
kamayaw ang gulo, ang ingay ay gayon na
lamang, ang pagtatawagan ng nagkahiwa-
lay na magkakasama ay sagutsagntan; lahat
ay naguunahan ng paglabas, nangasambu*
lat ang mga tindahang naghanay sa tabi
ng pinto, nangatatalisod ang nagkalao na
bungan kahoy, nagkakabangaan; ang lalong
mahina ay nadaganan ng malalakas, nanga-
yayapakan ang mga bata, nagkakabasagan
ng ulo.

Ang iyak ng mga bata at ang pagtili
ng mga babae ay nakatutulig.

Walang makaayos ng kaguluhan.

At ang kataong yaon ay sinamantala
ng may marurungis na budhi: may nanga-
ngagaw ng "relos" may nanlalabnot ng mga
hiyas ng mga babai at may mga nagnanakaw
ng halik.

Tulakan, gitgitan, batakan sa lahat ng
Panig.

Nagkahiwahiwalay ang magsingibig at
nagkawatakwatak ang mag&akamaganak.

Lahat ay sumasagasa at ibig ay mag-
pauna, ang laangasaunahan ay nakakaladkad

-62-

sa dakong huli at lalo lamang silang na-
babalam sa paglabas.

Napakaliliit ang mga pinto at ang 1h-
malabas ay di magkasiya sa karamiban.

Nagsasabaysabay sila at ang pinto ay
lalong sumisikip.

Ang alingaw ng pagkakagulo ay laga*
nap na sa boong Manila.

Matuling sumapit sa Malolos ang bali
tang yaon, at noon ding gabing tang:gaphi
ang balita ay agad natipon ang maramhig
kawal na laang makidigma upang ipagsang»
galang ang kalayaan ng lahi.

Gulouggulo ang Maynila.

Nagsalasalabat ang punglong pampatay.
Ang kabayuha'y dumadagasa.

Gutnanti na ang mga tagalog; Sa putok
ay putok din ang itinugon.

At makailang sandali ay sabay sabay na
nagalab ang mga €i camparn@nto" ng ameri
kano sa Faco at sa paligidligid ng Maynila,

Noon nagsimula ang pakikibaka sa pa-
nibagong kaaway,

vir.

KABANATA

HATOL NG LANGIT

^

R

AHANG walang an6 mang nakayaon
ang boong magdamag.

LingO' ng uniaga.
Ang kaguluhan ay lumalosa dati*
At ang kalagiman ng nakaraang gabi
ay lalong nagulol.
Kung saansaan nagbabagtas ang mga
tao upang lumabas ng Maynila

Walang madawag na kasukalang hindi
siiinut ang mga kuiang palad na linigalig
ng digmaan.

At nagsisisagasa halos sa nagbabalag na
punglo, upang makaiwas sa kamatayan ati
pagkakagutom. na nagbabala sa lahat.

Ang nayon ng Bitas ang naging pina-

-64-

kamaluwag na daanan ng nangagsisitakas,
pagka't ang nayon yaon ay nakaligtaan
marahil ng mga amerikano 6 talagang di
linagyan ng mga tanod, kung kaya gayon
na lamang ang darni ng dumadaan sa pook
na nasabi.

Nang umagang yaon ay iisa ang. naging
hantungan ng lahat ng pagiisip; "Aug tu-
makas".

Nguni't. hindi lahat ay nakarating sa
nais na patunguhan

Marami sa kanila ang naiwang naka*
bulagta sa gitna ng lansangan. at ang mga
iba ay bangkay, kung hindi sugatang pi
nangko ng mga kamaganak hanggang
makarating sa bayang di pa liniligalig ng
pagdirigmaan.

Ang mga punglong ligaw ay nagaala-
bat, at marami rin mga tahimik na mamama
yan, ang patay na natagpo ng mga kasama
dahil sa tama ng mga pungiong yaon
kung saan saan galing.

Ang sindak ay namayani sa lahat ng
budhi

Hindi iilan ang nangagsigawa ng kub*
lihan aa loob ng sariliug tahanan, at do.
on nangagsipagtago.

65—

Ang mgii nnan, baul, tampipi, balutan
ng basahan at lahab na, ay kinailangan nila
upang yumari ng kublihang makapagsasang-
galang sa kanilang buhay

Patuloy ang pagkakagulo.

Nakatubulig ang d*gundong ug mga
kanyon, humaiiaging magkabikabiia ang
punglo, dumadagasa ang kabayuhan, at hu-
mahagunot ang mabuling bakbo ng "karong'
tagah'akot ng patay ab sugatan, na naka-
pagpapayanig sa lupa.

Maraming sandabahan ang nakulong sa
Maynila ab ang mga ibo ay naglagak sa ba-
wa't madaanan n^ madugong palatanda.

Hindi mabiiang ang mya nasawi sa
kanaay*. ng mga bayani ng sandatahati baga-
log. Maraming buhay ang nilagas ng ka-
tapangan nila.

Ang nangagtagpasan ng bisig ay di
kakannti, naghambalang aug mga bangkay
na tigpas aug ulo, at nagkalat kung saan
saan ang mga may sugat,

Napunong lahat ang mga bahay paga
wutan, ab kinailaugaug gamitin ang mga
(■'Onvento at baha^? na malalaki upang may
niapaglagyan n^ mga sugatan na dating at
rtating.

- 66—

Napakarami ang nasugatan at namatay
na tao sa unang tagpuang yaon, kaya't
kung magkaminsau ay pinagpapatong patong
na sa isang hukay ang bangkay ng mga
kinulang palad.

Subali't hindi tayo dapat magmalas sa
lahat ng dako, kinakailangang pisanin na-
tin sa iisang panig ang ating paningin, png.
ka't kung palalaganapin natin sa lahat ng
pangyayari ang ating pagmamasid ay di natin
mararating ang layon ng kasaysayang ito.

Sa isa sa mga tanyag na lansangan sa
Tondo ay naganap ng umaga ring kasalu
kuyan, ay isang madugo, nguni't katangi
tanging pangyayayi,

Ang mi>a pangyayaring yaou baga ma't
di nabantog ang kadakilaan ay di naman
dapat malingid sa mga dahon ng kasaysayan
ng himagsikan sa Pilipinas pagka't mga
pangyayaring dapat panalaminan ng mga
nagngaling Judas, at dapat hangaan ng
Sansinukob,

Mag patuloy tayo

Isang kawal na amerieano ang matuling
tumatakbo at isang sandatatiang ta^alog ang
tumutugaygay.

May apat na dipa ang agwat ng pag
hahabulang yaon.

- 6 7 -

Bitbit ng amerieano na kinakaladkad sa
lupa ang taglay na baril, nakasakbak sa
balikat ang isang pamigkis na punglo
at sa baywang ay nakasabit ang isang la-
lagyan ng inumin. dalawang lata»ug pingari
at ang "bayoneta".

Patlang putla ang mukha, nagkakang-
uusli ang mata at nangangalisag ang bnhok
sa laki ng sindak.

Matulin ang takbo na animo'y usa kung
tinutugis ng mga aso

Kung makailang tangkain na ang bari]
na.ta^lay ay gamiting ipanalag sa ano mang
gawin ng naguusig sa kanya, subali't ang
takot na baka anfe sandaling itigil ay ma.
samantala nito at agad siyang nmbigwasan
ng taga ay di na siya makapa^sanggalang,
ang siyang laging umaali, kung kaya natira
ua lamang siya sa pawang pagnanais, a^
ang sinikap ay ang makatakas.

Hindi man makalingon sa laki ng takot.

Ang naguusig ay isang lalaking balin
kinitan ang katawan, lilis ang salawal hang.
gang tuhod, punongpuno ng putik ang
wahtng saping paa. sambulat ang mahaha-
bang buhok na malayang pinaglalaruan
'ig hanging sumasalubong sa matulin niyang

-68-

pagtakbo at ang barong dinampol ay pi^*
tangpigta ng pawis.

Nanlilisik ang mga mata ng lsang ka
kila.kilabob na panlilisik, at sa mukha ay
nalalarawan ang bangis ng poot at paghi-
higanti.

Nagngangalib ang ngipin, nanguugunot
ang 1100 at mahigpit na nakakuyorn ang ka-
liwang kamay, samantalang sa kanan ay
nangingintab ang isang malaking talibong-

Untiunti silang nagkakalapit.

Tatatlong dipa na lamang ang agwat.

Samantala, ay lalong nagtubulin ang Jii*
nahabol. Gayon din anjj naguusig

Silang dalawa ay kapwa na ' nang-
hihina.

At patuloy ang paghahabulan,
Hanga't nagtubulin ang amerikano ay
ialong nangbihina ng pagbakbo. paano'y ang
Hanyang panlalata ay nadadaganan pa ng
bakot, pinapanghina siya ng sindak. Fa-
rang nginangatngat ng gutom na aso ang
kanyang mga binti, mitig na mitig na, hindi
na mabuhat ang mga paa sa labis na pag-
kapagal, »guni,t, patuloy pa rin .... da.
tapwa't pahina na ng pahina, abot abot na

-69-

ang paghingal, at sa boo niyang katawan
ay tumatagaktak ang pawis.

At lalong nalalapit ang naguasig.

Ang kakilakilabot n* saudali ay nag
tutuiin ng paglapit

Lumingon afeg hiriahabol at nakitang
na sa likuran na niya ang sa kanya'y tumu-
tugaygay. Nakita ang hawak na talibong.
Ang nangingintab na patalim na kung ta-
maan ng araw ay nakaduduling sa mata,
&t doo'y nabanaag niya ang badha ng ka-
matayan.

At lalong natakot. Nangatal ang boong
katawan, namanhid ang upga paa, at napa
tigil na bigla.

Sila ay nagabot.

Isang kisap mata lamang ang nama
gitan, at parang kidlat na bumngsak sa
balikat ng amerikanoang isang mariing taga

At lumaylay ang bisig na nahiwalay sa
balikat; sa sugat ay bumulwak ang mara-
ming dugo.I nagdilim ang paningin, kinilig,
at biglang bumulagta.

At isang: — IMy Godl...— ang nabigkas

Sa daiawang naghahabulan kanina, ang
isa ay bangkay ng malamig.

— 70-

Pinagmalas na sumandali ng sandatahau
ang ibiiuiRga ng kanyang higanti, at isang
ngiting badha ng kasiyahau ang namilaylay
sa mga labi,

At r . . . . .

Biglang sinambilat ang baril na hang
gang kamatayan ay mahigpit na hawak ng
amerikano, mapangahas na itinitig sa langit
ang mga mata, itinaas ang mga kamay na
hawak din ang naagaw na baril at ang
mapalalong winika:

— iBayad na ako sa aking mga utang...
ngayon ay di na ako manginginig tumingin
ng hayagan kaniuo man at wala uang ma'
kapa^sasabi na ako ay isang tak .......

Htudi tinulutan ng langit na matapos
niyang bigkasin ang gayong mga pa-
ngungusap na punong puno n« kapalaluan,
isang ligaw na punglong kung saan galing
ang biglang pumutol ng kaniyang tingig afc
kasabay noon na tinangay ng malamig na
punglo ang masuliranin niyang buhay.

At isang bangkay pa ang nagpatinkad
sa kapairglawan ng tanawing yaon.

Patuloy ang pagpupulasan.

-71-

Mkraming bilanggo ang nakapagsaman-
tala sa kaguluhan, at nangakatakas sa ka-
nilaug kinapipiitan.

Ang mga kulang palad na yaon, na, ang
kuramihan ay kinaitang laya ng nakapang.
yayaring pamahalaan ng dahil lamang sa
mga hidwang suplong ng ganito o gayong
alipin ng mga b.\ 6 o dili kaya'y sa higanti ng
mga kalaban ug katwiran, at ng mg& Praile
ay kahalobi o ngayon ng karamihan na pi-
naguusig ng kamatayan at pagkasawi.

At isa sa mga yaon ang sa katulinan
ng pagtakbo ay natalisod at nasungabang
sa bangkay ng sandatahang nasawi.

Dalidaling bumangon upang ipatuloy
ang.pagiwas, nguni t gaanong pagkamangha .
ang namayani sa kanyang budhi ng mamalas
at mapagsiya ang bankay na nabulagta.

Natigilang sandali. napaurong ng dala-
wang hakbang, nangagat labi, at napabun-
tong hininga:

At ang hibik:

— iCru* ang sumugat 6 pumatay,

susugata't papatayin, talagang ganyan ang
hatol ng langit," *

Ang santahang nasawi ay dili nga iba
at si Oruz, ang baiitan tiktik ng pamaha-
laang kastila.

-72-

Sandaii pang natigilan ang nagmamasid
at saka ang dugtong na wari dumadalangin

— IPatawarin ka nawa ng Diyos at na
wa'y marapatin niyang tanggapin ang ka
lulwa mo sa kanyang sinapupunan.

At ipinatuloy aiig nabaiam na pagtakas
Samantala ay dalawang bangkay ang nai
wan doon na tinutunghayan ng langit

Doon nagkawakas ang buhay ng ban-
tog na si Criffc

vin.

KAE3ANATA

<BAYANI BALIW?

1

UBHANG makapal na "sundalong
itirn" ang ginawang pambungad
ng mga knaway ng lahi sa unang
hagunot n^ pagpapatayan,

Nagdidilir» ang parang ng digma*
Salasalabat ang punglo na kung pu-
iiiuti ng mga buhay ay walang pinag iwan
sa malakas na buhawi kung lumalagas ng
ffiga dahon ng kahoy*

Hindi na mabilang ang nasusugatan at
aamamatay na tao.

Sa lahat ng dako ay umaanod ang dugo
at sa mga tahanan ay nanagana ang luha
"g mga aauliia.

-~74~

Ang hibik at panambitan ay nakiki'
saliw sa kakilakilabot na angil ng punglo.

Ang sumpa at himutok ay nakikitugon
naman sa dagundong ng v y^ 'ianyon

SOh, kalagimlagiur , *h.'.., hampas ng
sakuna sa kapilipinuhiui. k.aylan ka kaya
magbabawa ng poot? —

At untiunting naaagaw sa mga pilipino
ang lupaing pinamuhunanan ng di kakaun-
ting pagod at hirap upang makuha sa Ha-
ring dating Panginoon.

Ang lakas ng mga amerikano ay masu'
sukdol sa Sangang Daan, Pasong Tamo at
Balintawak, hindi nila kayang sagasain ang
matitibay na kublihan doon, subali't sa San
Juan at Sta. Ana ay nanghihina ang mga
tagaiog ^

Napasok na ng amerikano ang Sta Ana
at patuloy ang pagtugaygay sa mga kadig'
maan, hanggang sa ang mga ito ay napa'
taboy sa Pasig,

Napigil dito ang gahasang paglnsobng
mga dayuhan.

At llang araw na madugong pa^didignia
ang napnsulat «a kasaysayan ng Pilipiuas.

Ilang araw na kalagimlagim ang naks
yaon, ilang araw na tunay na tagabalita n { ;

-75-

kakilalabot na sasapitin ng bayan; at ang
raasuliraning bukas ay ialong nababalot ng
diiim.

*

Kung makailaug nakuha ng tnga ame-
rikano ang Pasig at kung makailan ding
naagaw na muli sa kanila.

At noon naganap ang mga pangyaya-
ring surausunod:

Isa sa manga kublihang tagalog ang
parang dinadaanan ngbagyo; angmgakawai
ay parang nasasalot, sunod sunod aag pag.
kasawi.

Angf punong sinus„unod doon ay isang
la'aking bayani an^ tikas katatagan ang
gulang at ang tindig ay nagpapamalas ng
katapang.an at kapusukan ng loob,

Doon ay may isang malaking kanyong
"krup" na maminsanininsan ay nagpapa-
hatid sa mga amerikano ng raalalagim na
balita

Pigil ng pinuno sa kanang kamay ang
nangingintab na "sable", walang pangiming
na^yayao't dito sa magkabikabilang panig

_ 7 6-

^ig kubliham upang buhayin ang loob ng
kanyang rnga kawal.

Ang makapangya^ihan niyang paguutos
ay namumukod sa ugong ug putukan.

Kung minsa'y nakikita siya na umaala
lay sa nasusugatan at kuug minsan ay
siyang nagsususo ng kanyon,

Di kaginsaginsay ay isang:— iAy!. . ang
nulas sa kanyang labi, napatilapon sa 3upa
ang hawak na ,, sable" at biglang bumu-
lagta na tigmak ng dugo ang bibdib.

INasawi ang pamunuan!

At ginanap ng pangunang tenient^ ang
naiwan niyang tungkulin.

Hindi naglipat sandali at bumulagta
ring tulad sa una.

At ang pangalawang teniente naman.

Gayon din arig kinahangtungan ng paiad
hangang sa ang kublihan ay nawalan n.g
pinunong maguutos at susundin.

Nang makita ng mga kawal ang gayong
kakilakilabot na kapahamakan ay nangasira
ang loob, nawala sa isip ang pakikibaka at
ang nagunita ay ang mangagsiiwas sa
kasawian.

Di kaginsaginsa ay parang hulog ng
langit na sa darating doon ng isang lala*

—77-

king. pugot ang salawal, lilis hanpgang
siko ang niangas ng baro, naka*ambalilo
ng balangot. at pigii ang isang matalim na
tabak.

Nagmasidmasid ang bagong datiug.

At nakitang ang watawat ng lahi ay
nakasadlak sa lupa na natitigmak ng dwgo

Magalang itong pinulot, hinagkati
inuna, at saka itinirik sa .karurukau ng ku,
blihan.

Hindi pa niya natatapos ganapin ang
kabanalang yaon nang ^a kanyang ulunan
ay dumaang umaangil ang isang punglo ng
kanyon. Nahawi 'an* watawat, at ang isang
bituin at ang kalahati ng araw ay tinangay
ng puglo kung saang lupalop.

Umigtad na bigla ang ating bayani,
ihinagis sa isang suiok ang tagi'ay na itak
at kinuha sa baywang ng pamunuang na-
sawi ang "revolver" nito, at ang sabi: —

— Mga kapatid Bakit kayo na«

ngatitigilan? . . . Bakit di ipaghiganti ang
buhay ng mga kapatid natiug nasawi? . . .
Hindi ba ninyo nalalaman na ang bayang
duwag ay walang laya, at ang anak ng
•alipin ay busabos? 1 Ah! . . . mga kapatid ,
halina nga kayo at patibayan natin minsan

-78—

pa na tayo ay mga tunay na kampon ng
bayaning Bonifacio . . , . Malina nga mga
kapatid . . . Halina kayo at huwag matakot
pagka't ang kamatayan ay naroon sa laha 1
ng dako, at yaong nangatnamatay sa pag
tatangol ng bayan ay nabubuhay magpakailan
man sa diwa ng kanyang lahi. Halina nga?
halina..,. Kailangang ang ilan ay masawi
upang matimawa ang iba.

At nagpauna ng pagharap sa mga ka-
laban.

Nangmakitang nangahihintakutam ka
wal ang kapusukan yaon ay muling nanga»
buo ang loob, ang iba ay dahil sa kahihiyaan
na mapanganlang duwag at ang iba naman
ay dahil sa nakitang may mamumuno na sa
kanila.

At nangagdumumog na muli Amg ku*
blihan ay boong pusong ipinagtanggoi hang-
gang sa kahulihulihang patak ng dugo ng
nangaialabi pang buhay.

Parangisang malaking snnog na binusan
n^ *'gas M lalong nagalimpuyo ang pag*
papatayan.

iOh! kakilakiiabot na katapangan na naging
sanhi ng ikinaputi ng di kakaunting buhayi

Ang daing ay nagsagutsagutau buhatsa

-79-

apat na sulok ng kublihang yaon; at ang
kinaroroonan nila ay natambakan ng di mabi.
lang na bangkay.

— iAy!. . — an^ nakalalagim na hibik
ng isang may sugat.

— iAko'y nauuhaw! . . . ang wari'y iti-
nugon ng isang naghihingalo.

— ilna!...— ang buntong hininga ngisang
kawal na batangbata

At ang mga daing at panambitang yaon,
ay naguudyok sa kauilarag puso ng nais na
aiaghiganti. Wala nang nagbabalak ng pag-
lakas, bawa't isa ay nagpapakita ng bago
at bagong kapusukan ng loob. ng bago a^
bagong katapangan.

Nandadalang ang mga kawal; parang
halamang nabagyo na nalagas ang mga da.
hon. Hindi na mabilang ang bangkay.

Samantalang ang di kilalang bayani ay
nangahas na nakatayo sa gitaa ng kubli-
han, binubuhay ang ioob ng mga kasama
nt aniya: —

— Mamatay na tayong lahat dito kung
siyang kailangan, nguni't wala isa mang
uurong . . . at kung sakali na tayo'y mapi-
i lan 8 sa ibabawng mga bangkay natin mag-
iaan ang mga kaaway.

—80—

Lalong nagiibayo ang tapang ng mga
bayaning yaon. tila mga gainog&mo na
sumuong sa ningas, gayong aiani nang na'
roon ang kamatayan,

Wala isa mang uraurong,

— iHindi natin kayang ipagsanggalang
ang kublihang ito! . . . Ay , . .!— anghimu-
tok ng isang matanda na baga ma't tadtad
na ng sugat ang boong katawan at nakabu
lagta na sa lupa ay hawak pa rin ang kan
yang bar.il at patuloy ng pagpapaputok.

Nagsalasalabat ang punglo sa paligkl
1 i *r i d ng ating bayani, gayon man. ay di
natigatig sa pagkakatayo at waring kina
kalaro ang kamatayan.

Nagaalab sa kanyang puso ang isang
makapangyarihang damdamin: ang pagibi^
sa tinubuang lupa Ang damdamin yaon rtm:
pumaram ng takot sa kanyang budhi, dahi!
doon ay nalimot niya ang kamatatayan, d
gunita .ang ligalig. walang agamagam, n*>:
walang ibang namumugad sa kanyang isij
maliban sa adhikang maagaw sa kuko ng
Limbas ang pinakamumutyang bayan, an§;
Inang Pilipinas.

Ang pagibig sa bayan ay naglikha s
kanya ng -isang di pangkaraniwang laka

-81—

ng loob at ang katalagahan ay gumawa ng
isang himala sa tulong ng mga pangyayari.

Parang kinukusa na ang mga punglo
ay lumilihis sa kanyang kinaroonan, ang
kamatayun ay tila nangingimiag lumapit sa
kanya, at yaong pang nagsisipagkubli ang
pinipili sa kanikanilang pinagtataguan at
siyang dinadawi ng matalim niyang kalawit.

Afc ang bulag na paiainiwala ang umali
sa budhi ng iian pang nalalabing matata*
pang na kawal.

Sinapantanang siya'y may dupil. Buo
ang paniwalang nauutusan niya ang punglo
ng kaaway, at bulag na napahinuhod sa ma*
iing paniniwala na ang taong yaon ay ki"
natatakutan ug kamatayan.

At siya na ang ginawaug kublihan, sa
pagasang kung sila ay na sa kandili nito
ay ligtas na sa lahat ng panganib.

Di kaginsaginsa ay isang pangahas na
pungloangdumaan sa ulunan at pumugay ng
sauabalilo ng ating magiting na bayani.

At isa pang lalong walang pakundangan
ang sumambilat ng hawak niyang "re-
volver".

Yrnnuko itong bigla upang pulutin ang
tumilapong "re^ol^er". Kasabay noon ay

-82—

lumagpak sa lupa ang dalawang kawal na
nagtatago sa kanyang* likuran.

At lalong nagtibay ang paniwala ng lahat
na siya nga'y may "anting-anting.' v

Matapos pulutin ang rebolver ay tu-
mindigna muli na parang walang anomang
nangyari, at ang boong pusong sigaw:-

— IMabuhay ang Pilipinas. Mabuhay
ang Kalayaan!

— iMamatay ang mga maululupi**!.,.—
ang sigawan ng lahat,

At bilaug itinugon ng mga kaaway
ay isang punglo ng kanyon ang bumagsak
at nagbukas ng malaking guwang sa kani-
lang kublihan.

— iMabuhay ang Kalayaan — Ang inuulit
ng bayani.

„ A% hindi rin natitigatig sa kinaroonan.

m

IX.
KABANATA

iLUHA AT DUGO!

3

WAN nating sumandali ang mp pang-
yayaring sumasainalas at ibaling sa
ibang dako ang ating paningiri,
upang mataho ang iba at ibang ba-

gay na may kinalaman sa kasaysayang

ito.

May mga pangyayaring hindi dapat ma
kaiigtaan ng sino paman, mga pangyayaring
nagpapatiragkad sa uri ng babaing tagalog
at nagbubunyag ng kadakilaan ng lahi. Ito
ang tatahakin natin ngayon.

Buhat ng nasain ng mga pilipino na
lagutin ang tanikala ng kaalipinan at iwal-
das ang kapanyarihan ng dayong panginoon,
ang ating mga babai ay nagpamalas ng

-84-

malaking pagbabago, at noo'y nakita, na
ang tibukin ng kanilang pugo ay sing isa
ng tibukin ng pusong laiaki, kung nauuko*
sa pagibig sa tinubuang lupa, at kung
magkaminsa'y lumalalo pa sa mga ito.

Isang di pangkaraniwan la&as ng loob
ng babaing pilipina, at noo'y hinangaan ng
Sangsinukob.

Sa ilalim pala kaamuan ng kalapati ay
namumugad ang isang pusong walang pa-
ngamba; at sa likod ng pagkamatimpi ay
tumatahan ang isang diwang bayani al
magiting.

Sapol nga noon ay nahawi ang tabing
na hiimahadlang sa bawa't kilos ng ating
mga babai at boong layang naipamalas
ang likas na kasigiahang kung ilang pa-
nahon na nakuyom at di nailantad.

Ang mahinhing dalagang sing hinhin
ng "makahiya'* na huwag di utiasalang ay
nangunguyumi ang mga dahon, noon ay
sumigla at nabusog ng buhay, at ang ma
yuyuming bulaklak na ito ng Tahi na dnti
dati ay sa sariling tahanan lamaag nagpa*
palangap ng samyo, katnlad ng *'vioUW
na itinatago sa ilalim ng mga dahon ang
bango at kagandahan ng mga talulot, at

- 85--»

lialos di padapyohang hangin, ay tahasang
hunantad sa araw at binayaang humali-
muyak sa parang ng digma ang iwing ka
banguhan.

Nawala. na yaong karaniwang ugali, na
;ng mga babai di umano ay para sa bahay
Umang kung kaya inianak

Ngayon ay kahalobilo sila sa parang

: g digma at katuiong tulong ng niga ialaki

i pagtuklasng kalayaan. Afc noo'y minsan

:--»ng napagtibay na kung wala ang mga

1 bai,ang tnga lalake ay wala dising ganap

k magagawa.

Ang mga babai, ang umaalalay sa nang-

5 ihinang puso, sila ang aliw ng nahihi-

• -. pan, siia ang oagpapasigla sa mga dina-

iawi. ng takot, siia ang pumaparam ng

truwagan, at sila rin ang nagbibigay buhay

t nauluiupaypay na diwa.

Ang kauilang kandili, ang kanilang aruga

l pagmamahai ay kinakailaugan upang

intutuhang tuklasin ang pagkadakila at

iwag maratay sa banig ng kapabayaan.

IKung wala ang babai, marahil ay d[

'sakilaia kung ano ang luwalhati, marahil

\y walang kahalahalaga ang Sangsinukoh!...

iKung wala ang babai, ang Sandaigdig

—86—

ay matutulad sana sa isang dagat na bn-
hang'in, mundong wabmg liwanag, langit na
walang bituin!

At ang samahang "Cruz Roja" ang
nagpamalas, buhat pa ng mula at ft mula, ng
isang kagitiu&ang katangitangi at siya ang
nangatawam sa mga babaing pilipina.

Naging matibay na gabay n'g mga na
sawi %ng kaniiang' mga bisig; at di mabilang
ang rnga bayaning sa kanilang kandungan
pinanawan ng hininga.

Ang matimyas nilang pagaaruga ang
siyang binaon sa libingan ng mga kulang
palad.

Dahil sa kanila, ang pagod, ang puyat
ang gutom at ang madlang tiisin sa parang
ng digma ay minagaan ng mga kaw'al at
pangiting linangap ang mapait na kamansa
sa saro ng kamatayan.

Lnbhang marami ang naitulong nila &n
paghihimagsik; at ang mga 'tagapagtanggoi
nj/ lahi ay hindi nagisa sa kanilang tiisin,
karamayramay nila sa puyat at gntom ang
mga magigiting na "Cruz Roja' ? at gayon
din sa pagkapabingit sa labi ng hukay,

Isa man sa mga kawal ay walang na
ngulilang lubos.

-87-

Naroon ang mga babai ng lahi na kutna-
katawan sa kanilang rnga magulang at ka*
patid, naroroon at nagaaruga sa kanila ng
higit sa pagaaruga ng tunay na kapilas ng
puso, ng higit sa tunay na ina.

Ang daing ng nangasusugatan ay kasa-
bas ng kanilang dalangin na napaiimbuyog
sa sinapupunan ng Maylikha,

At nadilig ng lnha ng mga banal na
babaing yaon ang di mabilang na bangkay
ng mga uabuwal sa dilim ng gabi, na ang
karamihan, kung^ di mga amang nagiwan
ng balo at ulila ay mga kapatid na siyang
tanging nagbibigay buhay sa isang maganak.
Nakita nilang nagsiyaon nia^pasawa-
langhangan ang kanilang mga kamaganak
kaibigan at kasintahan.

At sa piiing ng pagdurugo ng kanilang
puso kung namamalas ang kalagimlagim
na pagpapaalaman ng katawa't kalulwa ng
isang naghihingalo, sa piling ng paghibik
ng kanilang diwa kung nagugunita ang ma-
panglaw na kasapitan ng mga nauiila sa
tmging pagasa sa buhay, ay lumuluha ang
kanilang kalolwa at walang ibang ilinulunas
kung di ang paniwalang sa ibayo ng ma.
dlang hirap ay sisilang din ang araw ng
kutubusan ng lahi.

Sa gitna ng lahat ng yaon, ay parang
isang malaking tala sa lau&'it na mabituin, na
namumukod at napapatangi ang kagitingan
ng asawa ni German,

Sapol ng unang simbuyo n^ digmaan,
si Emilia ay sa pook na pinaglabanan na
patungo, at doon sa lalong malapit sa pa
nganib ay naroroon siyang nagdudulot nj/
hmas,

Sumandaling linimot ang naunkol sa
sarili at ang sinikap ay ang inakapagbibigay
ginhawa sa ibang tiisin.

Lubhang masinop ang pangangalaga m
Miling sa mga kalahing nagsasanggalan
ng ating kalayaan. Walang itinutulog halo
sa boong magdamag upang huw T ag magku
lang munti man sa yinakap na tungkulii

Kaya't malaki ang ipinagbago ng kair
yang katawan, nanliit ang mga bilugai.
bisig. nanagpis ang mukha, ang binure
na pisugi ay namutla ng isang pamumutlan
bangkay at nanlalim ang mapupungay i '
mata.

Hindi mamakailang binawaian siya r.
mga manggagamot sa malabis niyang pa<
lalamay, subah't .ang lahat ng yaon ay p
nawalan niya ng kabuluhan at patuloy d

—89—

sa wari'y kinahiligan nang pangangalaga

sa inga may sugat.
. Isang araw na patangpata ang katawan

ni Miling dahii sa magdamag na di pa«ka-

katulog ay miuarapat niya na maglibang

na sumandali.

At nagliwaliw nga sa labas ng bukid,
At nagupuupuan sa 'ilalim ng isang ma-

yabong na puno ng mangga.

Nagpaparaan doon ng puyat at upang

huwag mainip sa kanyang pagiisa ay san-

daiing nagawit:

Buhay ay payapa sa siiong ng langit
buhay ay masaya at walang ligalig,
ng dalawang pusong kalong ng pagibig.

Buhay ay dalita at matinding dagok
noong kaoaatayan, sa pusong may lunos
na nangulila sa piaakaiirog.

Buhay ay hiwalhati sa piling nggiliw,
Buhay ay masaklap, kapa^naninimdim
lalo't kung ang sanbi'y sa sinta ang dahil

Buhay ng ulila'y walang kasing hirap
sa araw at gabi, luha'y nalalaglag
at pawangpighati ang kayakapyakap.

-90—

Buhay ay hinagpis, mapaib na dita,
al6 ng ligalig, hampas ng sakuna
sa pusong sindal na sa laging pagluha.

Sandaling nagtigil.

Nalungayngay ang ulo sa puno ng kahoy
at malayang bumalisbis sa dalawang mata
ang mapapait na Iujia na kumakamandag sa
kanyan buhay.

Isang piping sandali ang namagitan a
isaug maiaiim na hibik ang nasnaw sa labi
ng kulang palad.

At . , isa pang himutik at isaag:— iAj
Gerinan !.,..— ang napailanlang sa himpa
pawid.

Sa gayong kalagim naanyo siya inabo^
ng isang kakilalang ihinatid doon ng katala:
gahan.

Natigilan ang bagong dating.
Napatanga ang dinatnan.
At

— Mang Doro.7 — -ang pamangha :ii

Miling.

— Miling-ang bati at tugon uaman
— diyata at kayo?.... di kaya ako namamali
— ang dugtong pa,

-91—

Hindi umimik si Miling

— Mabuti at uakita ko kayo — ang habol
ng Doro.

— Bakit po?...— ang maalinlangang ta*
nong, nguni't punongpuno ng nasang agad
mataho ang layon ng gayong bigkasin,

Naino nitong una na siya ay nabigla
kaya't ang mahinahong sabi:

— Mabuti rin aiing Miling na ang dating
tnagkakilala ay magkita maminsanminsan.

Lihim na pinahid ng babai ang bahagy a
pang bakas ng luha na nakintal sa kanyang
mga pisngi at saka ngumiti ng isang ngi-
ting pilit na pilit

Pinagmalas ni Doro n^ isang makabu
luhang pagmamalas ang gayong anyo, hindi
umimik at ang bulong:

— "Bayaan natin siyang mamighati
pa. upang magibayo ang kanyang luwalhati
kung mataloa ang taglay koug balita.''

— May ibang kahulugan ang binigkas
ninyo— ang pahiwatig ni Miling makalipas
ang ilang aandali, at ang tanong.—May kai-
iangan ba kayo sa akin?

— Mayroon at wala—ang paiwas na
sagot.

—92—

At pinahatdan ang kausap ng makahu
lugang titig.

Lalong napamaang si Miling, ibig na
basahin sa titig na yaon ang kahulugan ng
mahihiwagang pangnngusap ng kaibigan :
kumaba ang dibdib, nagalinlaugan at iba
at ibang sapantaha ang nagsalimbayan sa
kanyang isip.

H-An6 pong naayroon at wala^ang ma
piling usisa— sabihin na nga ninyo agad.

Nagwaiang kibo ang tinanong.

— <*May kailaugan ba kayo*sa akin—ang
tanong na muli ng bavbai.

— Mayroon nga sana

— Ano yaon? Bakit di ninyo sabihin

stga,d? At umasa kayo na kung kaya ko rin

lamang ay di kayo magdadalawang salita.
»
-^Maraming salamat aling Miling, ta-

lagang gayon ang pagasa ko, ngiyii't wala

naman akong ano pa mang kailangan, may

ibabalita lamang ako.

»-Ano pong balita yaon?

H-Mabuting balita, at marahil ay ikasi-
siyang loob ninyo.

^And lamang ehl^ang samo at tanoug
ni Miling, at lalong lumakas ang kaba ng

-93-

dibdib, at ang alaala sa nawakawak na
kabiyak ng puso ay biglangbiglang tuinug-
tog sa kanyang diwa.

Nanariwa na namang muli ang kanina
ay naging sanhi ng kanyang pagluha.

Hindi matutuhan ni Doro kung saan
sisimulan ang pagbabalita, at ang sabi.

—Ipinahihintulot ba ninyo na makaupo
akong sandali bago simulan ang aking taglay
na balita?

Bilang tugon ng babai ay umisod ng
bahagya at binigyan ng puwang na mau
upan ang kaibigan.

Umupo si Doro.

Atsaka sinimulan ang pagbabalita.

X.
KABANATA

ANG BALITA NI DORO

INABI ko, na mayroon akong ibaba-
lita sa inyo, ngayon, ibig ba ninyo
na akin nang siaiulan.
— Manong huwag na kayoiag
inagpaligoyligoy— ang satno ni Miling
— Huwag kayong mainip, pasa-
saan ba iyan, pahabahaba inan ng prusisyon
sa Simbahan din ang urong,

— Ipatuloy ninyo — ang saad, at ipina
ha'atang siya'y naiinip na at di niya ibig
an^ gayong hawig ng pagbabalita.
NHgpatuloy si Doro.

— Kun^ sakali kaya na sabihing ko, na
aking nakita ang isang taong pinakama-
inahal ng iyong puso !,...,. — at pinagmasdan
ngisan^ raakabuluhang tingin ang kausap na

-95—

wari baga'y ibig sabihing*. "Di baga ninyo
rnahulaan kung sino an^ tinutukoy ko?"

~An6 ang inyong sinabi?— ang halos
mapatindig na tanong nito

Hindi nakatugou agad si'Doro.

— An6ang inyong sinabi, an6 lauaang
eh? — ang mapiling usisa ng babai.

Nagkunwang di naaalumana ang pag-
uusisa ng binabalitaan at ang patuloy:

— Kung sabihin ko kaya sa inyo, na
nakita ko si German nakapanayam ko, na-
kasama kong ilang araw..<

Binusan ng malamig na tubig ang na»
katulad ni Miling ng mapakingan ang pa-
ngalan ng asawa, hindi nakapagpigil. big-
lang hinadlangan ang kausap at ang samo:

^Huwag ninyo akong pahirapan, mang
Doro!. .,. maawa kayo sa akin!....

— Hindi ko kayo bininibiro, si German
ay

~ IDiyataL. .....— ang hibik at di na bi-

nayaang matapos ang sasabihin nito, at big-
lang nabakas sa kaniyang mukha ang
dalawang uring damdamin. Hindi niya ma-
pagsiya kung tuwa 6 lungkot ang kanyang
^inadanas, nanlulumo ang puso, sa pagaa-

kalang baka may sakunang dinadanas, ang
kaayang giliw kung kaya di nito kasanaa. At
nagtatalik ang kanyang kalolwa, pagka't
wari bagang nababa.naagan niya ang maali'
walas na bukas ng kanyang kapalaran.

-^Manalig kayo-^ang patuloy ni' Doro
*-Si German ay narito, malusog ang katawan,
wala au6 mang sakit at kayo na lamang
ang laging inaalaala,

Naibsan ng sakit ang kaawaawang si
Miling, parang isang malaking subyang ang
nabunot sakanyang puso, para siya naakyat
sa langit, nguni't di makakibo; parang na*
aalimpungatan, parang nanaginip

At napiping sumandali ang dila sa
laki ng katuwaang tinamo

--Magkasama kaming nagtulong ng
paghanap sa inyo na may dalawang buwan ,
at. ..

>-Saan siya naroroon? Bakit di ninyo

kasama?.,..— ang bulalas ni Miling.

•-Nagkahiwalay kami ng tanggapin ko
ang pagpapasundo ng aming pamunuan
pagka't ayaw siyang lumayo ng Maynila a^
nagbabakasakaling kayo ay makita.

Nang marinig ni Miling ang gayon ay
biglang nakintal sa mukha ang bangis n§r

- 97 -

^ighati. At muli na namai^ dinalaw ng
lunos, gayon ma'y nagpigii din at iuauta-
hayanang matapos ang nagbabalita

— Makailang araw ay nagsnraangan ang
Amerikano at Pilipino - any patuloy ni Doro.

— Kung gayon?— 'ang tanong nj/ babai ng,
i anginginig ang tinging.

-^Ako ay di na nakabalik n^ Mnynila
at sinasapantaha ko na siya ay uakulo"Jng
sloon,

— -iDiyos ko!. .. — ang puno ng hapis im
' unton^ hining'a ni Miling,

— Subali't rnay salitaan kami na kung
■-a loob ng isang lingo ay di pa ako buma-
h ilik ay sa Pasig niya ako hanapin pagka't
-H)on ililipat ang aming k 'eompatlia' ,

— Kung gayon ay bakit kayo naririto
gayon?

— Sinabi ko na sa inyo na inabot ako
' '.r gulo. at ang ami ng eompaliia ay di na

nipat sa Pasig; at kahapon ng umaga ay
nnating" kami dito upang umubuloy saating
;?a kapatid,

— Samakatwid ay naiwan ninyo si Ger.
n sa Maynila, at maari na ngayon ay

! sa Pasig at kayo'y pinaghahanap?-ang
ikatwirang usisa.

-98-

— Gayon ang palagay ko, pagka't buhat
noon ay may mahigit ng isangHouwan ang

nakalilipas, at maniwala kayo alingr

Miling, na kunne di lamang ako magkukulang
sa aking tungkulin ay pinaroonan ko na sana
siya.

— Saan?

— Sa Pasigr; at paghahanapin *ko siya
magpasaan man, pagkat buhat ng kami
ay magkahiwalay ay di ako matahitnik, na
parangtnnay na kapilas ng aking pusoang
nawalay sa akin, hindi ko inalaman kung
bakit namahal ko ng gayon na lamang, n a
mandiu baga ay di ako masiyahan sa ano
inang ligaya kung di ko siya maibahagi.

isang malungkot na ngiti ang panga-
has na tumanan sa mga labi ng babai'-

Nagpatuloy si Doro.

— Tunay, aling Miling, maniwala kayo^
si Gertnan ay para kong tunay na kapatid;
magbuhat ng kami'y maykita ay di aa kami
nagkahiwalay, at inari kong palad ko *ha
ang siya ay laging kasamahin, subali't ang
tadhana ay napakalupit, at ito ang gu-
mawa ng mga bsUakid na naging dwhil ng

aming pa K kakah]walay 10h.... Anangki,

Anangki!... — ang htmutok na bilang wakas
sa pagsasalita.

-99-

Isang malalim na buntonghininga — ang
bilang itinugon ng babai.

At malaou silang hindi nagkaimikan

Nanganganib si Doro na baka ang ina*
kala niya na kasayahang tat*muhin ay na-
ging subyang sa puso ng kulang palad.

Sanaantala ay di naman makakibo it6.
nagsisikip ang dibdib, nagkakabuhol ang
hininga, at sunod sunod na piping pagdaing
ang naguuuahan ng pagnasnaw sa mga
puso.

Ibig niyan mataho agad ang kinahan.
tnngan ng palad ng giliw niyang asawa,
"guni't di naman niya magawang baga»
bagia ang di pagimik ni Doro at paugalawa,
ay nangingimi siya na baka lalong saklap
a ng dulot ng ibabalita aoon, at saka
tila hanggang doon na lamaug ang natata.
lastas nito ayon sa mga huling pahiwatig.

MaUong nagkatinginan ang dalawa, at
si Doro diu ang bumasag ng katahimikan,

— Hindi ba kayo nasiyahan sa aking ba-
lita — ang pabiro, sa naaang malibang ang
kausap at maparam ang maiitim na
guniguni, subali't di gayon ang nangyari-
knng di lalo pa ngang nagulol ang mga
dinaranas.

- 100—

— iMang Doro!.... — ang hibik at saka
humaKulhol ng 'iyak.

Natubigan si Doro, hindi rnaalaman kuny
an6 ang hahawakan. 8a ioob ug isan^
sandali ay kung makailang pinagsisihan ang
pagkakabiro niya ng wala sa panahon.

-— iAling Miling .. aling Miling. .. bakit
kayo nagkakaganyan?-~ang halos mapaiy^
na tanong.

>--Talagang ako ay kulang palad! .

— Makiayon kayo. ... lalo na't sa «ani
tong mga kataon na lubhang Kailangan anj:
lakas ng loob.

— iAy!.. . — ang-muling hikbi ni Miling.
-Sukat na!..>ang payong sumasam

ng kaibigan na halos mawalat ang dibdi^
at ang patuloy -~kung ng mga nakaraan
araw ay kinailangan ninyo an£ tibay n
loob ngayon ay inyong dagdagan ii'lat
araw na lamang ang pagtitiis, iilang ara
naang natitira at ang kapalaran ay yuyum
yom sa inyo ni German.

— iMaug Doro,.... lalo akong nalulunr*
ngayon, pagka't nang tatamasahin ko na ai (
luwalhati ay biglangbiglang nawala.

-< iHindi nawawala, aling Miling.

— 101 -

-ITunay na nga, aubali't ang katulad

ko ay isang nabagbag na nang laakatanaw

ng iupang kaliligtasan ay muiiag sinigwa!..,

Ang isang patak n-a tubig, aiing Mi.

ling aj malaking lunas sa nauuhaw na puso.

— Uywanko «ga ba.,.. Hindi ko ina-
laman kung bakit para akong naiinis, hindi
ako makahinga, para akong dinadaganan ng
langit IDiyos. ko!... German!....~at nabu-
wal na bigla.

Nang makita ni Doro na hinimatay
ang kanyang kausap ay nalito ang isip.

Nakaraan ang ilang sandali at agad bu-
malik sa binata ang sariling kalooban.

Tinunghayan ang hiniinatay, at nang
makitang pumipintig pa an# hininga ay
boong pitagan binuhat, dahangdahang ibi-
haba sa isang maiinis na damnhan. iniayos
ang higa at sa gitna ng malabis na pag.
kainip ay inantabayanang pagsaulan ng hi-
ninga.

Subalit ng makaraan attg ilang sandali
&t di pa rin pinagsasaulan, ay dalidaling
napatungo sa libis ag bukid, isinalok ng
tubig ang suot na sambalilo, at tumatak*

-102—

bong bumalik, saka ihinil&mos sa mukha
ng hinimatay ang tubig na dala.

Nahimasmasan si Miling

At ang unang nulas sa mga labi ng
pagsaulan ng hininga, ay isang hibik at
isang napakalagim na:

— iAy German

Sa mga pisngi ni Doro ay tumaHHs. ang
dalawang butil na makikinang na luha.

XI.
KABANATA

PAG4BIG AT TDNKULIN

m

JX T "- • nagpaalam si Doro kay Miling.

■__ Ang una ay yuinaong patungo

jk sa kanfjang himpiian. at itong huli

t oay naiwan doong putos dalamhati.

t Sakbibi ang puso ng di makurong

alinlangan.

Ang lakas ng tungkulin at ang kapangi
yarihan ng pagibig ajr nagdidigmaan sa
kanyang budhi Hindi niya malaman kung
alin sa dalawang yaon ang kikilingan.

Ibig niyang hanapin ang kanyangasawa
subalit ayaw siyang tulutan ng yinakap na
tungkulin at mahigpit na tumututol ang sa-
riling budhi.

Kung magpalumagak naman ay pinahi-

-104—

rapan siya ng hangad na makita ang giliw
na asawa, sumasamo ang puso, luoiuluhog
at mandi'y ipinakikiusap sa knnyang ka
lolwa n'a tulutan nang yaon ang mangyari.
Atkung ang diway ayaw pahinuhod
sa daing ng puso ay la'long nanKlulumo aug
kulang paiad.

—<*Faano na ako? ang tauong sa sa
rili Saan ako patutungo. Sino»ang aking
susundin? ... Ang atas kaya ng tungkulin
o ang daing ng pag ibig?..,..

At di makaimik ,. lalo lamang nalu.
lumbay..,, lalong nahahapis.

Napasandig sa puno ng kahoy, nabadha
sa kanyang anyo ang isaag kapanglawang
c|i maitalarawan ng aiin mang panitik,

Nagkakadoop ang dalawang kamay na
nakapatong sa dibdib, nakapako sa lupa
ang tingin, nguni't di ria lumuluha, hkidi
tuinatangis.

Sindal na sindal na siya sa hirap at
sampuo ng luha ay nagdamot na sa ka-
niyang mata.

iKaawa.awang alipin ng sakit!.... kulang
palad na laruan ng anangki!

-105-

Malaong naiwan sa gayong malungkot
na anyo.

Bayaan natin siya sakandungan ng Hapis,
at samantalang di niya malaman kung sino
sa dalawang kapangyarihang nagtatalo sa
kanyang budhi ang kanyang kikilingan ay
sundan muna natin si Doro sa kanyang pag-
tungo sa himpilan.

Tung6 ang ulo, banayad ang lakad,
mapanglaw ang mukha at ang bawa't kilos
ay naglalarawan ng pighati at kalungkutan.

Iniwan niya si Emilia pagka't nalulu*
nod na an$? kanyang puso sa nakikitang
pagdadalamhati nito, di na niya makayang
malaain pa, siya man ay ay nahihirapan din.

Nagtuluyan sa himpilan at pagdating
doon ay biglang nalugmok sa unang upuang
nakita.

Hindi niya malaman kung bakit tumubo
at nagugat sa kanyang puso ang pagma.
mahal kay German, na sapol ng una niyang
makapanayara ay itinuring na niyang parang
tunay na kapatid,

-106 -

Minamahal niya ang magasa*wa ni Ger
man kung kaya ang tiisin ng dalawang yaon
ay para na ring kanyang sariling tiisin.

At ang naadlang hirap na dinanas ng
dalawang pusong piuasakitan nggayon na
lamang ng maiupit na tadhana ay nag
sabay ng pagtimo sa kanyang diwa
kung kaya gayou na ang kanyang pama-
manglaw

Hindi matumpakan kung an6 ang ^aga-
win. Kung paano niya malulunasan ang
hirap ni Bmilia at lalong di niya malaman
kung papaanong paraan niya paaabutin kay
Getraan ang balita ng pagkakita niya sa
asawa nito.

Ibig niyang mabihis ang dalawa niyang
kapatid sa pagkaulila, ibig niyang kapwa
madulutan ng luwalhali.

At it6 ang suliraning di niya mahaka.

— Saan naroon si German — ang biglang
tanong sa sarili.

Hindi niya masagot ang tanong na
yaon.

Wari ay isang malaking bato ang na-
kadagan sa kaniyang dibdib, wari siyang
naiinis, nahihirapan ng paghinga.

Biglang nagtindig sa kinauupang bangko.

-107—

Balisangbalisa ang loob. Hindi ma*
palagay,

Tung6 ang uio at nakatalikod-kamay
na nagyao't dito sa magkabikabilang pa-
nig ng himpilan. Kinukuro kung an6 ang
dapat gawin

Iba't ib&ng paghahaka ang nagsasalim-
bayan sa kanyang isip; iba't ibang tanawin
ang wari'y mga aninong nagdadaan sa kan-
yang harap nguni't isa man ay wala siyang
maisagawa.

Umupong muli.

At hinaplos ng kanang kamay ang naii"
lalamig na noo na dinadaluyan ng malala
niig na pawis, at nangalumbaba.

Ilang sandali pa

Tinawag ni Doro ang kanyang l( asis-
tente'', at ang makapangyarihang utos:

— Ngayon din ay patungo ka sa Pasig
Ht hanapin mo yaong isang taong nagnga
ngalan German

At matapos maiulat ang lahat ng tan*
(Ung pagkakakilanlan sa taong nasabi ay
ang dngtong:

— Huwagkang babalik dito hanga't di
^o natatagpo, at kung loobin ng Diyos na

-168-

iyong makita ay huwag mong iiwan; sabihin
mong ipinakakaon ko siya at inay malaki
akong kailangang di maaring ipagpaiiban,
at di naman maikakatiwaia maliban na sa
kanya. Hayo na, lumakad kang agad at
huwag magpakabalam,

Ang inutusan ay yumaon na di man
lamang nagusisa.

XII.
KABANATA

"jABANCE MGA KAPATID!

t)

m

AMANTALANG patungo sa Pasig
ang inutusan ni Doro upang hana
pin si German ay pagukulan nating"
sumandali ng ilang talata ang mga
kapatid na mga tagabundok na nag.
sibaba ng bayan sapol ng mapatatag
ang pamahaiaan sarili.

Buhat ng inagsiaaula ang pakikidigma

sa Ameriea, ang-mga "ita" at "igorrote" ay

nmlaking iubha ang naitulong sahimagaikan %

• Sila ang nagsitalatag sa uiiarag hanay

»g paglalabanan. at noon ay minsan pa

-110—

nilang pinatibayan angsinumpaang pakikiisa
sa inga kapatid na binyagan.

Ang mga ita ay gnmawa ng mga hukay
na busto »ng kaniiang katawan at doon
nangagsipapkubli ng nagiaiabanan na.

Subali't ang mga igdrrote ay di nangag-
kubli, nguni'tsa tuwing hahangin an# punglo
sa malapit sa kanila ay sinasalag ng taglay
na kalasag na tiia baga mapipf§il noon ang
punglo ng kaaway.

Hindi nga nila napigil, nguni't nagawa
nilang palihisin ang takbo.

Hindi kakaunting hirap ang idinulot ng
mga taong yaon sa mga kaaway ng bayaiig
Pilipino at lalong di kakaunti ang nanga
patay nila.

Parang ibong nagliliparan ang palaso
ng mga ita. na kung duraapo sa katawan
ng sino man ay wagpaparanas ng gayon
na lamang sakit pagka't ang mga palasong
yaon, bagama't di sumusugat ng malaki ay
naiiwan namang nakapako sa katawan at
kung bunutin na ay iwinawalat ng pasalu.
ngat na talim ng palaso ang laman ng
may sugat.

Kaya't gayon na lamang ang ikinatakot
ng mga amerikano, at makalilibo pang ibig

—111 -

na bigla nang mamatay kay sa matamaan
ng isang palaso.

At gayon din naman, di nawala sa tag.
pnang yaon ang maiigsing sibat ng mga
igorrote, na animo'y mga langaylangayang
na sumasalunga sa nagbabalag na punglo,
at knng pumatak sa katawan n# sino man
ay karakarakang nagdudulot ng kamatayan.
paano y may lason ang talim ng mga sibat
na nasabi; mga masisidhing iason na ki-
nnkuha nila sa dagta ng mga halaman at
sa bibig ng mga Hayop na may kamandag.

Marami pang mga kagitingan ang na-
ganap ng mg* panahon yaon, subali't wa-
iang kinalaman sa kaysaysayang ito, kaya'i
huwag nating paggugulan ng panahon.

At balikan natin ang mga pangyayaring
naiwau sa ika IX na kabanata.

**

Parang yinayanig ng malakas na lindol
ang kublihang kinaroroonan ng di kilalang
b&yani.

Manpakalakaslakas man ng loob ay
Piiit. mababalisa kung mamalas ang kala-
gimlngim nilang kalagayan.

-112-«

Magkabilakabila ay iiMglalakihang E u '
wan ang binuksan ng mga punglo ng kanyon
ng kaaway.

Ang pagbuhos ng ulan ng tinga at
r apoy ay lalong suoaasasal-

Nagpuputik na ang lupa sa danak ng
dugo.

Nang makita ng ating bayani ang gayon
ay lalong nagulol ang tapang, bumangis.

Lumabas sa kublihan, tans ang noo at
lantad ang dibdib na humarap sa mga ka-
away, at nanginginig ang tining na nag-
wika sa mga kasama:

— \\[ Avance, mga kapatid !!!

— Avance ......! — ang sigawan m

madla at silang lahat ay lumabas sa ro# ft
kublihan, na wari baga'y ibig ng lusubia
ang mga kalabang nagsisipagtago sa kam-
panario at sa kombento ng simbahan,

Uhaw na uhaw sila sa dugo, ang apoy
ng paghihiganti ay naglalagablab sakanilnng
mga dibdib, ani mo'y mga dayukdok n a
halimaw na nakakita ng sisilam. nalhuot
ang na sa harap na kapanganiban at wala ng
ibang nagunita kung di ang pumatay, nu-
matay at maghiganti.

-113 -

Pawang madugong hangarin ang na^ha
hari sa kanilang budhi,

Pawang kamatayan at pagkasawi ang
kanilang namainalas.

Maghiganti, pumatay at magdanak ng
dugo ang kanilang adhika.

Na sa ibayo na ng tapang ang kapa
ngahasang yaon, inandi'y pasiya ng nadi-
dimlang kaisipan o dili kaya'y atas ng pag-
kabaliw.

At pagkabaliw na nga ng dahil sa pag-
ibig sa lupang kinamulatan.

Samantala ay lalong sumisinsin ang
uUn ng pun&lo.

Tanaw na tanaw siia ng mga ameriKano,
subali't ang mga ito, ay di nila inakita,
p^gka't nagsisipangubli sa nagkakapalang
bakod na bato ng simbahan.

At ang mga kaaway ay nagpasasa ng
pagtudla sa mga kulang palad.

Isang walang pitagang punglo ang pa
»" ahas na sumugat sa ating bayani.

Tinamaan siya sa~ puno ng balikat na
kaliwa.

Nang maramdamang siya'y nasugatan
a y parang pinagsiklaban iig poot. At nag

— 114 —

paputok ng walaiy? tigil hangan sa naubos

ang lahat ng taglay na punglo.

At isa pang punglo »g kaaway ang

nagla&nsan sa kanyang hita.

Sandaling napakalagim ang yumaon
Samantala ay untiunting nanghihina

ang ating bayani. Nagdidiiim na ang nmta

at parang naunpps na kandila.

Nabitiwan ang hawak na sandata, ti-
nutop ng kanang kamay ang sugat ^a
balikat, na binabalu^ngan ng masaganang
dugo datapwa't ang nanglalatang katawau
ay di na'makayang pigilin ng may sugat
niyang paa; ibig ng malugmok.

Subaii't aniya pa:

— lAyunang isa barilin ninyo,

At bago nabuwal ay nasiyahan pa ang
loob sa pagkakitang ang itinuro niyang
kaaway ay patay na buinulagta.

— -iAranee! — ang muling sigaw,

at saka parang tinibang nabuwal sa lupa,

. Tsang kawal ang dalidaling lumapit dito,
pinuluputan u^ kung auoug basahan ang
mga sugat, at ng mapigil na ang pag*
balong ng dugo ay pinasan ang nasawi at
ilinayo sa pinaglalabanan.

— 115 —

Sa kinatatakbo ay napalayo sa bayaa
at humantong sa isang malawak na palayang
walang taniin,

At nang nanglalata na, nang hindi na
raakahakbang ay iniibis ang pasang rnay

SU^at,

Pinakiramdaman kung buhay pa.

Tumitibok pa ang puso.

Pinagaagaw ng may sugat ang buhay
na pumapanaw afc humahagak naman sa
pagod ang nagpasan.

At upang makapagpahingang suinandali
ay lumupasay ito sa damuhan, kinalong
ang may sugat at marahang hinaplos sa
inukha.

Idinilat ng may sugat ang mga mata na
parang naalimpungatan at ang marahang
hibik.

— iMiling! .....

At samantalang ang lahat ng ito ay
nangyayari, ang inutusan ni Doro ay paga-
lagala sa Pasig na hinanap si Gerinan.

m
m
m

m
m

XIII.
KABANATA

iGERMAN .... ASAWAKO !

n^| ANG araw ng kasalukuyang tinata-
^ hak natin, si Tomas, kasama ng

dalawang kabaywhan ay nagba
bagtas sa mga gubat ng Lalaguna
na patungong Malolos upang mag-
hatid ng isang mahalagang liham
sa kalihimang digma.

Magdadapit hapon na, nang ang mag-
kakasama ay sumapit sa bulubundukin' ng
Teresa at bagama't nagsisihagak na ang ka-
nilang mga kabayo ay ipinatuloy din ang

-117-

pagbagtas paratig upang kung rnaari ay sa
kabayanan na sila abutin ng dilim.

Sinamantald nga ang kaunti pang liwa.
nag at lalong nangagpatulin ng pagpapa-
takbo ang tatlong niagkakasama.

At may isaug oras pangnagpatakbuhan,

Sa kanilaag pagtutulin at sa isang ma*
lawak na palanas ay natagpo nila ang da«
lawa kataong nakahandusay sa lupa.

Ang isa ay may dalawang sugat sa
katawan, at ang pangalawa ay nagbabadha
ng isang labis na gagkahapo.

Kapwa nasa kandungau ng mapagkali-
ogang si Limot. Ang una ay walang malay
tao, baga ma't ang tibok ng puso ang di
tumitigil at siyang naglalahad na sa loob
ng katawang yaon ay may buhay pang tiv
matahan; ang huli ay rnahimbing ang tuiog.

Ang dalawang ito ay dili iba kung di
ang bayaning nasugatan at ng kawal na
nagligtas sa kanya,

Pinigil ang magkakasama ang pagpa-
patakbo.

Sabaysabay na nagsiibis sa kanilang
kabayo.

Linapitan ang dalawang nakahandusay,
Nakita nilang may buhay kapwa.

-118-

Ginising ang natutulog; datapwa't di
pa halos nakababangon ay muli namang na-
subasob sa damuhan.

Isa sa magkakasama ang' lumigis sa
palad ng kung an6ng damo at itinapal sa
mga sugat ng may sakit,

Nahimasmasau ang may sugat.

Subali't ang kasama ii]to ay natutulog
pa rin, patuloy ang paghihilik. Hindi mai-
gulapay ang katawan sa laki ng pagod,
hineli magisingisng.

May isang bagay na dinukot si Tomas
sa kanyang iukbutan at ipinaamoy sa na-
hihimbing.

Nagulantang itong bigla.

Makailang sandali ay bumangon na
pupungaspungas, na wari natutulig sa putu
kan at biglang kinalong ang may sugat
iia tangkang itatakbo.

— Huminahon ka kasama-ang pigil ni
Tomas.

Natigilan ang bagong gising.

Uang sandali ang nakaraan at saka pa
lamang nagliwanag ang isip ng naalimpu
ngatang kawal.

At matapos gawin ang mga uuang kai*

-119 -

langan sa gayong kataon ay iniangkas sa
kabayo ang dalawa, upang ipatuloy ang
nabalain na paglakad, datapwa't ang mga
kabayo ay hapong hapo na at sila natnan
ay gayon din kaya't doon na sila nag-
paraan ng magdamag.

Nagsiibis silang muli.

At matapos mmilatag ang taglay na mga
kmnot. ay pinagiging ihiniga sa isang panig
ang may sugat at sila ay nagsipingsiping
ng upo sa kabilang dako

Laganap na noon ang kadiliman,

Kaya't minagaling ng magkakasama ang
mRgpaningaa ng isang siga, upang magka-
roon sila ng liwanag at malabugaw naman
ang mga niknik na naglipana doon.

Payapang yumaon ang magdamag.

Hindi pa halos namumuti ang silanga-
nan, nan^ sina Tomas ay muli na namang nag.
babagtas ng mga parang kasa&a ang da.
lawang bagong kilala.

Ma«hapon"walan-g tigil napaglalakad ang
^akayaon, hanggang gila ay sumapit sa isa

-120-

sa mga bayan ng lalawigan ng Bulakan.

At ang unang ginawa pagpasok ng ka
bayanan ay humanap ng isang duyang ma-
paghihigan sa may sngat upang ito ay hu
wag lubhang mahirapan, .

Nakakuha ng kinakailangang duyan,

Iniayos na maigi ang may sugat, tina-
* bingan ng isang kumot na puti na mala.
yang ihinandog sa kanila ng isang maa-
waing mag-anak, at pinagtulungtulungang
pasanin hanggang sa sumapit sa isang bahay
gamutan ng mga kawal na may sugat,

iKay gandang taiiawin ng namalas m'
sandaling yaon!..,.

Ang pagkakapantay at wagas na par;*
iibigan ng magkakalahi ay siyang naria-
gano,

Apat silang nagkakatuwang ng pa*M' a
pasan sa isang kapatid na sinawi ng m^
punglo ng dayong kaaway, apat na bwg
i\g lahi na naglaiarawan ng iba at ibantf
anyo Samantalang bilad na ipinamalas ng
nagligtas sa sugatan ang kaabaan ng uri
at kahirapan ng isang kawal; sa ilalim nft'
man ng pinga ni Tomas ay nagkukubli ang
"galon ?> ng isang pinuno, at sa mangas ng
dalawang kasama nito ay namumukod ang

—121 —

palntandaan ng pagknkaagwat ng kalagayan
ng isa at isa, snbali't ng inga sandnling
yaon ay naparana ang pagkakatangitangi at
walang nalantad kung di ang dalisay na
pagmamahalan, at paj<kakapantaypHntay.

Mahabahaba rin ang kanilang nalakad
bago sila nakarating sa pagam-utan.

Malayolayo pa'y natanawan na sila
kaya't pagbungad nila sa bahay gamutau
ay agad siiang sinalubong ng mga **<Jruz
roja" at ng manggagamot

Itinuloy sa itaas aiig may sakit upang
angmga sngat ay makapitang ng lunas na
kinakailangan.

Datapwa't...... ILaking pagkamangha

ng lahat!.. ..

Nang buksan na ang nakatatakip sa
may sugat ay isang mariing tili apg na"
riningig, buhat sa kalipunan ng ''Cruz
roja ,J at isa sa mga yaon ang patakbong
dumaluhong sa nasa duyan at ang napa-
kalungkot na hibik na nalunod sa lalamunan
at dl nakanasnaw sa mga labi

— iGerman ...... asawa ko!

At humagulhol ng iyak.

Hindi pa nasiyahan sa gayong pagbu.

—122-

bulalas ng dalamhati, yinakak ang walang
maiay-taong may sakit, at walang pangi
ming ginawaran ng isang matimyas na halik
ang pisngi ng may sugat

Malaong lumagi sa gayong, at ng itaas
ang noo ay naiwang pigta ng luha ang
mukha ng giliw na asawa/

Samantalang lahat ay natitiiihan, wala
isa mang «akapangahas gumambala sa ka*
t-himikang sandaling naghari: isa at isa ay
turoatanong sa kanyaug sarili kung ano
ang kahulugan ng gayon nilang namamalaK
kung sino ang sandatahang yaon na ang
anyo ay naglalarawan ng labis na kahirapan
at kung bakit gayon na any pagkagulat
na tmanggap ng dinatnan si Miling

Namalikmata yata si Tomas, nawalan
ng loob sa nakita*, pagka't si Miling a.y
di niya nakilalang agad at noon nga la*
mang mapasigaw at dumulog sa may sugat
ay saka niya nakilala, at noon iamang niya
siuapantaha na ang may sakit pala ay dilj
iba at si German.

Hindi pa pinagsasaulan ang may sakii

Ang manggagamot ay malumanay na
lumapit kay Miling banayad itong itinulak
at aniya;

— 123 —

Huminahon kayo, di u'aman naapa
nganib an^ sugat.

At si Toinas ay lutnapit sa putos da-
lamhating babai at ang bulong;

— Aling Miling, makiayon ka^o sa loob
ng Maykapai

Lalong nahapis ang kulang palad na si
Miling, natuiad sa dalawang batis ang ka-
niyang mata, at nang waia ng ipagtiis ay
biglang hinimatay.

Pina^kaguiuhan siya ng mga kasamang
'Cniz roja \

Nagisa ang manggagamot sa piling ng
i»ay sugat na di malaman kung an6 ang
gagawin; kung ang babai muna ang abu
inyan at ipagpahuli na ang may sugat 6
kung ang may sugat ang unahin at ang
hmimatay ay ipaubaya na sa kalinga ng
tnga kasamahan

Si Tomas ay parang napabda sa kina*
taiayuan, walang maiamang hawakan ang
iba, iahat ay nagulo, at ang lahat ay
walHng nagagawa.

Samantala ay idinilat ni German ang
mata atang sigaw:— Ayun. ... barilin ninyo ..

At inuling pumikit.

Nahihibang aug kulang palad.

XIV.
KABANATA

iMILING! .. iGERMAN!

ANUMBALIK na sa dati ang na-
gainbalang katahiinikan ng Baha>-
pagamutan, at ang hiwagang san-
daling naghari ay nalhiawan na ng
lahat.

Pinagsaulan na ng diwa ang
asawa ni German.

Si Tomas ay nakayaon na, atkasaluku-
yang ipinagpapatuloy ang pagganap ng tung
kulin.

Ilinipat ang may sugat sa isang maali*
walas na silid, matapos uiagawa ang oag
kuha ng naiwang punglo sa sugat sa hita

—125-

PiruKkaisahan ng lahat na si Miling
H»g papagalagain sa may sakit yamang siya
lamang ang tanging makatntupad sa mga
^awaing di maga K anap ng iba, at upang
mapair uff aii ang kanyang isinasamong siya
na ang magaalaga.

■ Kina K iliwan si Mih'ng ng lahat ng kan-
•V™g mga kasamahan; mahal na mahal sa
nanggamot at ang pagkakalinga sa kanya
»>to ay tulad Sa sariling anak, kaya't si

er '" an , ay ifcin »»gi »* di isinama sa ibang
m »y -akit, ba«ama't an« kalag a . van nito ay
>»a lamang hamak na kawal sandatahan-
'!! buhat ,loon ' an & ating "eru^ Roja" ay
«> «a matasan ng iba „ a „ K «awain, Sl ,bali
l'anira, na pawang pagpaparaya ang ipi„ a -
malas sa kanya upang maibsan an K kan-
yang malaong pagdadalamhati, at upan ding
angr lahat ng sandali ay magu K ol niya sa
pagaalaga sa kaniyang asawa.

Malaking ginhawa ang tinamo ng kau-
vang puso iik ibalita sa kanyan siya ang
magaalaga sa may sakit hang^ang sa ito
ay gumaling, nguni't, kasabay naman noon
ny tumimo sa kanyang dibdib ang malupit
»a agam agam: iBaka pa kaya di na ma
katawid ang kanyang giliw!

— 126 -

**

Magiikasampuo n# gabi.

Lahat ay tahimik, at mahban sa ma-
minsanminsang pagdaing ng mga may sakit
ay wala nang mapapakhiggan,

Si Miling ay malungkot na nakaupo
sa piling ng malubhang asawa.

Binabakas sa mukha nito ang masayang
kahapon ng kanilang palad at waring ibig
masinag doon ang mga hirap na siuapit ng
giliw, upang lapatan ng lunas sa haharaping
panahon,

Samantalang si German ay inaapoy ng
la^nat, namumulang animo'y saga ang
mukha, parang nagbabaga ang boong ka
tawan.

Nagulantang na bigla, idinilat ang mga
mata,

At kay Miling ay parang nabuksan ang
pinto ng laugit ng naga sand&ling yaon.

Subali't, ang pagdilat ni German, ay di
man nagpukoi sa kanya ng isang titig, kung
di isang libat na tingiu, at muling pumikit
Hindi pa nakakakilala ng tao

—127-

At kung may isang mapagmasid ay ma-
kikita na ang kasayahang nakintal sa
mukha ni Miling ng s j German ay dumilat
ay isang iglap lamang na tumagal at da-
Iidahng naputoa ng lambong ng pighati.

Dalawang butil na nagkikinangan iuha,
na parang hamog na galing sa langit ang
tumanan sa mga mata ng sawing palad,
at pumatak sa linalagnat na pisngi ng may
sakit

Idinilat nitong muli ang mga mata at
ang sabi:— Salamat kaibigan ko... salamat..
magaganti rin kita...

Balisang balisa ang may sakit.

Sa mukha nito ay biglang nabadha ang
isang mahiwagang kasiyahan. Ang mga
kamay ay masiglang itinaas at ikinawag sa
hangin na aniino'y lutnalangoy sa kaiautan
ng dagat, at ang inuulit.

May awa ang Diyos. .. paalam na„ .
salamat.... raagaganti rin kita.... (1)

Si Miling ay di halos humihinga, nag
sisikip ang dibdib, ibig ng sumiKaw at hu

mingi ng abuloy

Hindi niya mawatasan ang mahihiwagang
Pangungusap ng giliw.

( S> Basahin ang Ika Xl knbanata ns ' UliUng Kalapati'.

—128 —

Turnigil ng kakakawag ang nahihibang
Humihingal na, pagod na pagod, abot
abot ang hininga.

Ang naglalamay ua asawa ay wala ng
pagkasiyahan, katulad ng may sakit na
mabilis din ang tibok ng puSO.

Malalalim na buugtong hininga ang nag
"'kasabay na nulaS sa kanilang dalawa at . .
-'lMalayana ako!.... ang hibik ng may sakit
Nagugunita inarahil ang sinapit niya
ng siya ay mapadpad sa pulo.
At sandaling naUatulog.
Makailang saglit ay dumilat na namai.K,
muli Ipinako sa uagaalaga ang tuigm at

saka ang bulong. - i Vliling Miling!

Uiila kong kalapati. ... .

Nakahinga ng maluwag ang abang sak-
bibi ng dalamhati.. , tinawag ang' kanyang
pangalan... ..

-Salamat... Diyos ko!.,. -ang nabigkas
Ibig nang yakapin nnir asawa at tum-
basan ng pngaaruga ang pagkakatawag sa
kanya, at kung sampung -kapanganibHii
lamang ang nakababalakid ay.tioawid n*
disin upaiig malapitan lamang. Ang tuin*-
taWHg sa kanya ng gayon.

-129-

— iUliiang- Kalapatil Kay tamistamis na
paiayaw — ang bulong.

At ..•. . . ......

Subalit, ng anx inalinis niyang Ubi ay
idadampi na sa pisng'i ng ^iliw. ay siyang
pautataas nito ng kamay at biglan^ biglang
nagbago ang anyo ng mukha

Nabadha ang larawan ng pagkapoot.

— Mga malulnpitl . — ang inalakas na
sigaw—di pa sukat ang ako'y inyong pina
hirapan, di pa sukat ang ako'y itinapon, kung
di pati ng huli kong p^asa ay tinupok pa
"inyo at ginawa«ng ab6. . Ah ... m^a walang
Sealolwa.

At naiungayng'uy. ang ulo.

Snndnli na namang natahimik.

Samantalang ang mukha ni Miling ay
nagbabagobago ng kulay, iba at iban^ ta
nawin ang parang aninonfr nagdadaan sa
kanyang harapan, bawa't sandali ay ibang
uring damdamin ang dinadanas ng kanyang
Puso, Minsang mamulang tila s»ga ang
mukha at minsa'y uamumutlang anf mo*y
ban^kay.

Tumatahip ang dibdid, ang kaba ng
puso ay abot abot

- 130 -

Waring nabibitin Si dulo ng isang bu*
hok ang kanyang hininga.

Hindi makakibo.

— iAno kaya ang kahulugan ng lahat
ng ito? — aniya sa sarili

Di kaginsaginsa ay naglsin na naman
si German, itinaas ang kamay at an^ bo-
ong lakas na sigaw. Sigaw na naka^uiat
sa ibang maysakit:

— iMabuhay ang Kaiayaan . ! iMabu.
hay ang Piiipinas.. !

Sandaling tumigil, ang tingin ay pina-
libotlibot sa apat na panig n# silid at ang
patuloy: iAvance... mga kapatid .. Sa iba*
baw ng bangkay natin sila daraan kunj>
magpipilit. , . ang kamatayan muna. . .
Avance ... !

Patuloy ang nahihibang.

Sinapupo ng kanang kamay ang sugat
sa balikat na kaliwa

At ang malumbay sa daing; - IDiyos ko,
ako ay nasugatan!...

At nawalan ng (iiwa.

Napatindig ang naglalarnay at talagantr
hihingi na n£ abuloy ng sa di kawasa ay
muling dumilat ang may sakit.

-131—

IMiling .. ang huntong hininga.

Napayapos itong bigla sa nakaratay
sia asawa, ttt ginawaran ng isang napaka
lawig na halik ang linalagnat na pisngi.

Isang malaking subyang ang nabunot
sa kanyang puso, at hibik din ang itinu
gon sa buntong hininga ng giliw.

Mahabang sandali ang nakaraan.

Si German ay naidlip.

At si Emilia sa laki ng katwaan ay
naidlip din, at sandaling iniwi sa kanyang
sinapupnnan ng mapagkalingang si Morfeo

Nang ma^uumaga na. si German ay
nagising at awg unang pangungusap nanulas
sa mga labi ay ang ngalan ng asawa.

— Miiing..,— ang punongpuno ng lam
bing na* tawag.

— German ! — ang puspos naman ng pag
irog na tugon.

mz&

XV.
KABANATA

SI KAPITANG SELSO

*

M

M

AHABANG bahagi n^ panahon anu'
uaatuling lumipas.
"X Lubhang maraming bagay ang

eL o naganap sa pagitan 7 'ng panahong
ipinagkusakit ng asawa ni Mili»tf
hanggang sa kasalukuyan.
Mga pangyayaring ang iba ay napasuUt
ng titik na dugo sa kasaysayau ng Pilipi-
nas at ang iba ay natala ng mga gintontf
talata sa aklat ng Sangsi-nukob.
Magpatuloy tayo.

—133-

Si German at si Bmilia ay kung saan
saang lupalop itinaboy ag katalagahan,
hanggang sa sila ay iniwan sa isang maliit
na nayon ng bayang Gapang.

Isang maliit na bahay bukid ang naging
pugad ng kanilang pagiibigan ng panahong
tinatahak natin.

Samantalang ang hokbong tagalog ay
napipilan sa lahat ng dako, sunodsunod
ang pagtatagumpay ng mga kalaban ng
lahi; sa lahat ng tagpuan ay daigdaigan
ang mga kawal tagalog, at kung malaginlin
ay parang dahon ng halaman kuqg gina-
hasa n g unOS.

Salat sa pagkain, at kulang sa kasang.
kapang magagamit sa pakikidigma, ang mga
pilipino ay napilitang umurong ng umuroug
At noon nagsisimula ang pagsambulat
ng hukbo ng iahi.

At natulad sa isang walis na napatdan
ng buklod, sumambulat na lahat airg mga
tingting.

Ang mga kawal piiipino ay nagkani-
kaniya na ng lakad at kung saansaang gubat
'agsisipagtago.

Iilanilang pulutong na, ng mga bayani
H ng natitir* na siyang matatapang na naki-

—134-

kidlguaa at ipinagtatangfcjol ang kalayaang
ibig gagahin> at ang mga ito ang pinag"
duduraugan ng mga amerikano.

Si matandang Selso ay ipinakaon ng
mataas na pamahalaan, na nang kasalukuyan
»y na sa Tariak at ikinatiwala sa kanyang
pangaugalaga ang malaking bahagi ng pa
nanalapi ng himagsikan, unang kalingain
niya at ilayo sa kamay ng mga kaaway.

Gayon nga ang ginawa.

Isinakay sa labingwakmg kariton ang
lahat ng salapi, at kasama ng apat na pa.
munuan at dalawangpuong kawal na yu
maong patungo sa Hilaga.

Si «aling Trining ay kasamasama nila
sa lakarang yaong. Ang matandang babai
ay ayaw lumayo sandali man sa kanyan^r
asawa at aug laging sinasabi kung sila ay
nagkakausap.

— Selso, ibig kong doon na malibing sa
kamamatayan rno, ayoko na ang bangkay
natin ay nagkalayo pa ng libingan.

*^-Kung ano anong kalungkutan ang
iyong naiisip^-ang malumbay namang tugon
ng lalaki.

^-Hindi ko iniisip. Kung di nagugum
guni ko na tayo ay di na mandin makaba-
balik sa lakarang ito. #

-135-

— Walin mo sa loob ang mga guniguni,
at ikaw ay magsaya

— "Masaya na ako sa iyong piling-^ang
maiambing na sagot.

^ Para kang ba^ong kasal — ang biro
ni mang Selso,

— Bagong kasal ako araw araw, ang
palagay ko, kaylan man at di mo ako ma-
lilimot,

— Hnsto ka na niyan^ang salag ng
lalaki, at kinnrot sa pisngi ang asawa,

Ngumiti ito at saka ang patuloy — Na.
lalaman mo,„.

— i Ano yaon?

— Nanaginip ako kagabi.

— Ng ano?

— Napanaginip ko si German

-— An6 aug napanaginip mo-ang ma
niling usisa.

— Napanaginip ko na si German ay du-
mating sa Maynila, tayo ay hinahanap at
i ang makita na ang bahay natin ay nasu-
) og at tayo at si Emilia ay di matagpuan

a-y...

— Ay &no?

~Sumapi sa mga naghihimagsik,

— Mabuti: — ang pakiayon at nabadha sa

—136-

kanyang mukha ang larawan ng kasaya-
han, na dagliug nabalot ng lagiin.

— Subali't laking kabaliwan, pangarap
lamang ay pinaniwalaan ko. Si German, ay
namatay na s& kamay ng mga kastila-<ang
habol.

— Ano ang malay mo.

— «Kailati man ay di nagkakatotoo ang
panaginip.

— Nagkakatotoo rin kung minsan
Sandali silang di nagkaimikan.

— Si German.. — ang patuloy ng babae
na halos rnapaiyak-ay nabihag ng m^a
amerikano, at makaraan ang tatlong
araw ay ipinabaril, at si Emilia ay namatay
nggutom....

— Husto na nga iyan — ang halang ni
mang SelsO'—husto na iyan at wala tayon^:
m&papala kung di ang malungkot.

— iAy! ,. Selso,.. i , - H ang hibik ni alin^
Trining.

— Ibahin na natin ang salitaan at nu
malibang ka,

At makalipas ang ilang sandali ay kung
saan saan na natungo ang kanilang paguusap.

**

Patuloy ang kanilang pagtungo sa Hilaga

-137-

Araw.at gabi ay di sila magtitigil ng
pagiakad, at walang nakababalani sa kanila
kung di ang mga sandaling pagpapakain
ng kalabaw.

Naghahalihalili sila ng pagtulog upang
liuwag silang mapuyat na lahat at ng di
rin sila mabulaga ng niga kaaway sakaling
sila ay natitiktikan.

Laging may pinauiina silang mga ta-
Hba at gayon din nagiiwati sa huli, upang
kung may panganib ay may makapagbalita
agad sa kaiula.

At isang madilim na gabi ng buwan
ng Noviembre ng kasalukuyang taon ay
dumating sila sa pagitan ng Tayug at San
Nieolas ng lalawigang Pangasinau.

Sa bulubunduking yaon naganap ang
wakalagim na pangyayari na siyang nag-
sambulat sa inagkakasamang pinagkatiwa-
laan ng pamahalaang Pilipino upang manga-
iaga sa salapi ng himagsikan.

m

m

h«$M

9&MUM ^J£il^ <-^K

W^lllitiPil^^

*&£fc

^l^w^W^SS^

^5

e

M

XVI.

KABANATA

*

<*

MAPANGANIB NA GABI

m

ADILIM na madilim ang gabi, wala
ni isa mang bituin sa langit,
matamlay ang panahon at uulan-
, ulan pa.

Hindi magkitang surutin, Na.
pakapanglaw na gabi!.,.
1 8i mang Selso ay nagutos. sa

dalawang kawal na pumutol ng mga sanga
ng saling at pinasindihan upang magkaroon
ng liwanag,

Sumunod ang mjra inutusan, baga ma't
ang isa sa kanila ay bubulongbulong na
sinasabi:

—139-

— -Pagnagkalupit lupit ay aiig liwariag
na ito ang siyang magpapahamak sa atin.
Makailang sandali ay nagliliwanag na
ang kaparangan.

Ihinanay nila sa isang dako ang mga
kariton ng salapi at sa kabilang panig
ay nagumpok-umpok ang mga pinuno upang
magparaan sandali ng kapagaian.

Samantalang sa dako roon ay naglu-
Into ng pagkain ang mga sundalo.

Iiang sandali ang payapang dumaan.
tJatapos ang paghahapunan at ihina-
handa na ang pagpapatuloy ng paglakad
ng sa di kawasa ay dumatiag na huma-
hangos ang talibang iniwan nila sa huli
at ang humihingal na saad.

-<Na sa kalapit bayan na po ang mga
amerikano.

Natigilan ang magkakasama sa kabig-
laanan ng balita. Di malaman kung ano
ang gagawin

Si aling Trining ay nangatal ang boong
katawan sa laki ng takot na tinanggap.

Maiaong nagkatinginan ang apat na
pinuno, samantala ay binabalangkas ni
mang Selso kung ano ang nararapat niyang
gawin,

Nawaia sa gunita ng mga kawal ang

-140-

kahalagahan ng kanilan^ ginaganap na tung
kulin at bawa't isa ay naginunakala sa
kanyang sarili ng mabuting paraan upang
makatakas.

Ang sariling kaligtasan ang nagwagi
sa kanilang budhi; at wala na kung di ang
sa sarili.

-^Tayo na po at baka tayo abutan ng
habol — ang bulalas ng kawal na bagong
dating.

At siya nilang pagkaringig ng tunog
ng "eoroneta" ng mga kaaway na uagtatak-
da ng pagpapatuloy ng paglakad.

— Anoaag inyong pasiya, Ooronel Selso
-— ang tanong ng isa sa mga pinuno.

-^Patayin, ang inga sulo ang utos.

— Ano po ang ating gagawin- ang salo
naman ng tatlong pang kasaiuahan.

— Ipagpatuloy ang paglakad— ang big
lang utos ng araa ni German at di tinu*
gon ang mga naguusisa.

— Wala na tayong panahon— ang ha
lan§ ng unang nagsalita.

— Ipatuloy ang paglakad-ang maka-
pangyarihang utos.

-'Gahol na tayo^ang sabaysabay ng
tatlong pinuno.

- 141 —

~-Gahol na nga... Datapwa't...

— Hindi ba ninyo nauulinigan ang ya-
V>ag ng dumadagasang kabayuhan na ma-
rahil ay may tatlong daang dipa na lamang
ang layo sa atin ai*g tukoy na muli ng
unang nagsalita.

— Maaring maligaw sila ng daan at tay # o
ay makapagpatuloy pa— i ang sagot ni Co-
ronei Selso

— Kayo ang mananagot! ... — ang wari
bala naman ng isa.

-«Kung gayon?— , ang makabuluhang ta-
nong ni mang Selso at pinagmasdan silang
lahat ng isang tinging nakapangingilabot.

At sa tulong ng bahagya pang liwa-
n ag na natitira ay nakita nila ang tingig
yaon, at sino man ay di nakaimik.

Ipinatuloy ang paglakad

Nakaraan ang may isang oras na ki-
nabakaba ngmga ioob, at ang tumutugaygay
&y naligaw nga ng landas.

— Ano ang inyong iniisip Goronel Seiso
*— ang muling tanong—nguni't mabanayad
n £ paguusisa ng mga k'tsama

— Iiigtas ang salapi ng himagsikan,
mangyari ang mangyayari

-«Nguni't paano? +

—142-

-*May awa ang langit— 'a.ng' puno ng
pagasang sagot.

At nagkatigiian na namaug muli.

Di kaginsaguinsa ay sa darating ang
talibang pinaurrk nila upang makimatyag
sa daraanan,

— Na sa Tayug na po ang mga Ame*
rieano. ..•— ang pahangos na saad ng bagong
dating.

-^Ano ang iyong sinabi?

-^Nasa Tayng na po ang rnga Ame-
rieano, at tayo ay nakukubkob na, wala
na tayong madadaan; maliban na lamang
sa tayo ay magisaisa, at magbagtas ng mga
gubat at kabundukan ay walang salang di
ta$flf mahuhuli.

ISTatubigan ang rnga pinuno at lalo na
si mang Selso. na sa lakarang yaon ay
siyang sinusunod.

Wala nang inaantabayanan ang mga ka
wal kung di ang sandaling kanilang itatakas,
a t wari bagang ang sandaling yaon ay sunia-
pit na, ang kulang lamang ay may isang
magpauna upang silang lahat ay inagsunod
sunuran.

Isa sa mga pinuno ang burnasag sa
katahimikan, at ang sabi;

"143-

-Kung inyong loobin ay dingin ang
aking irnumungkahi.

— SaKti tayo makapaubabav;tas?^ang
tanong ni Ooronel Selso sa kawal na ba
gong dating, na di inan alumana ang
nagmumungkahi.

Wala sino man^ sumagot at ang tinukoy
ay tila di nakaringig.

— Saan gubat tayo makapagbabagtas-
ang nakatutulig na tanong na muli.

— Diyan po sa dakong kanan, nguni't
Hibhang mapanganib-ang tugon ng tinukoy.

-Ipatuloy ang paglakad nguni't sa ga_
wing kanan patuagO'—anK utos

— May palagay po ang lsa nating ka-
ssama ukol sa ating tinatangkilik na salapi
— ang halang ng isa.

— Saka na tayo magpasiya ukol sa ba.
l^ay na iyan pagdating natin doon sa itaas

~at itinuro ang taluktok ng bundok.

— Hayo mga kasama, tulinan natin ng
aunti — ang baling na saad sa mga kawal,

At ipinatuloy nila ang paglalakad s a
rubhang mapanganib na daang yaon, at sa
Ihim ng masungit na kadiliman ng
^abi.

— 144—

Patuloy sila ng pagsalunga.

Sa diwa ni mang Selso ay nanagana
ang pagkasabik na makarating sa isang
pook na mapagtataguan \ng di mabilang
na kayamanang yaon, samantalang sa budhi
ng isa sa apat na pinuno ajr naglu
lunggaang maitim na hangarin.

At ang mga kawal ay bulag na su
musunod sa bawa't kanilang iatas.

XVII

KABANATA

*

¥

ALIPIN NG TDNGKUUN

*

I

INDI na tayo makapagpapatuloy--
ang di kaginsaginsa ay isinigaw
ng nangunguna sa lakaran.

— Bakit hindi? — ang tanong ni
inang Selso.

— Sapagka't putol na po ang
daan.

— dAno ang wika ninyo?

-«Landas na lamang na daanan ng tao
ang natitira, hindi na po natin maitutuloy
ang mga kariton.

Nahiatakutan ang matanda,

Natigil ang paglakad.

— 146 -

-iLaking pagkasawi!. .--ang buntong
hiuinga ni mang Selso ng raatunayan ang
sinabi ng -'nangunguna sa lahat

— Hindi na ta.yO makababaiik at nasa
[ikuran na natin ang mga ameriknno— ang
saad ng isang pinuno— pakingan ninyo ang
alingawngaw na iyang buhat sa libis tia
«iyang tunay na taga balitang nagsisipag
tayo na ng rnga "tolda de eampaHa'^ang
dugtong.

-^At di rin naman tayo inakapagpapa-
tuloy pagka't walang madadaanan — ang salo
ng pangalawa, na ang hawig n* pagsasalita
ay tila baga ibig sisihin si man^ Selso
sa gayoug mga pangyayari.

~Dito malilibing ang "doee pares" —
ang birong may pasaring ng pangatlo.

— Magpasiya kayo mang Selso—ang ha«
lang ua muli ng nauna.

Hindi agad nasagot ang tumatanongi
gulong gulo ang isip ng matanda, iba't
ibang suliranin ang nagsasalinbayan sa
kanyang budhi.

Samantalang si aling Trining ay nia
taimtim na dumadalangin sa Diyos na ihi
nihigi ng kalinga ang asawa niya't sampuo
ng mga kasamahan.

-147 -

— Mngpasiya kayo — ang ulit ng tuma
nong.

— <iSa ano?— 'ang parang namamanghang
tu^on, at ang tukoy sa mga kawal — dag-
dagan ninyo mga kasama ang paginamaaid
at baka tayo nasusubukan,

— iKung ano ang gagawin natin sa
salaping ito?-<ang habol ng naguusisa.

— iDiyos ko! .. mahabag ka po sa amin
— ang putos kalumbayang hibik ng babae.

— Dingin ninyo ako—ang halang ng
pangalawang nagsalita.

8a kanya napako ang tingin ng lahat,
at wari bagang sa kanyang sasabihin ma-
tatagpo ang lunas sa kapanganiban yaon.

Nagsimula ang nagsaHta.

— Yayamang napaloob na tayo sa ga-
nitong kalagayan ay kinakailangan hana
pin natin ang daan na tayo makalabas;
fc"ng salaping ito na ikinatiwala sa atin ay
di dapat mapauayon lamang....

Ang pagsasalita ay sandaling naputol,
at ang nagsisipakinging ay naiwan sa gitna
ag mahiwagang pagmumuni

— £Ano kaya ang naisip?-*ang tanong
sa sarili ng pang apat-^na pinuno na hang'

-148-

gang sa mga sandaling yaon ay di pa
lumalahok sa paguusap.

— Waia ng paraan na mailigtas . natin
ang salaping iyan^ang patuloy — dahil dito
ay inaakala ko na mabuti na ang paki-
nabangan natin.

«Ano ang inyong sinasabi?-*ang big
lang halang ni mang Selso.

— Pa«hatihatian natin ang lahat ng
salapi; ito na lamang ang pinakamabuting
magagawa natin upang mailigtas ang ba
hagi man lamang kung hindi man ang
lahat,

"-Gayon nga arig mabuti^ang salo ng
isa. ,

~Paghatihatian—ang taga ng pangatlo.

— Ang nagmamadaling matisod ay na-
uunanahan ng kasunod — ang paringig ng
pang apat,

— Ang salaping ito ay hindi atin kaya't
di natin magagawa na paghatihatian— 'ang?
makatwirang tugon ng matanda.

'-Aliu pa sa mapasakamay ng inga
amerikano?

— Alin pa sa mapakinabangan ng ating
mga kaaway?^ang pakiayon ng dalawa.

*-«Tila may raatwid ang tatlo, nguni't

— 149 —

katwiran din naman ang sa tnatanda. Ba-
kit nga naman niya pagpapasiyahan ang
hindi niya ari?--ang buiong ng hindi na- •
kikip»gtalo.

— iLoobin mo kaming maligtas^ang da*
langin ni aling Trining.

— < iHindi pakikinabangan ng ating mga
kaaway !--ang paliwanag ni mang Selso
pagkatapos makapagkurong gumandali.

— At sino po ang naakikinabang? — ang
may parungit na usisa.

'-Dahandahan tayo ng paglakad at ang
iupa'y hindi patag-^ang payo ng hindi
kumikibo.

— Papano ang inyong iniisip— ang pa-
nabay ng dalawa.

— Baka pa kaya inagkagalit!-ani aling
Trining sa kanyang sarili at sandaling na-
ligil ang pagdadasal.

— Ibaon natin dito ang lahat ng pilak
j;t ang mga salaping papel at ang in^a
kasulatan ay sunugin natin; di kung mag.
kagayon ay may kanawanawa tayong ma*
gagamitsakaling muli tayongmagtagumpay.
Hindi kaya ganito ang lalong srnabuti?

^Hindi natin magagawa iyan sa mn-
daling panahon.

—150-

•— At marahil ay siyang maging dahi!
ng ating pagkapahamak — aug dugtong ng
dalawa.

~Kung gayon! — ang maalhdangang ta
nong ni rnang SeUo.

— Gaya ng aking paiagay-^ang salo—
Pagbahabahagihin natin, at tulutan ang
lahat ng kawal na magdala ng kaniyang
makakaya, at bayaang irtagisa-isa ng lakad,
■a gayon ay mabibihis pa sa hirap ang mga
kulang palad uating kapatid, hindi paki
kinabangan ng kaaway at makaliligtas pa
tayo at.... — may idudugtong pa sana ang
nagsasalita, nguni't hindi na natapos pa^r
ka't si rnarag Selso ay biglang tumugon

*— iHindi mangyayari!

— At bakit po hindi?

-'Pagka't kung magkagayon ay mag
kakahiwahiwalay tayo at mawawaian ng
lakas, at pagnagkataon pa ay ang salaping
tataglayin ng bawa't isa ay siyang pag
bubuhatan ng kanyang kamatayan.

— Hindi namin mawatasan ang inyong
sinasabi.

^Lubhang mapanganib ang pagbabag
tas~ -parang ng sino mang may dalang sa

—151 - *

lapi lalo na't nagiisa — ang patuloy ni mang
Selso — Hindi ba ninyo alam na naglipana
sa gubat ang mga manghaharang at ma-
samang loob? iAh!. . ang salapi ay mapag
likha ng kasawian..,.

-^Lalo namang di nararapat na mag,
paluinagak tayo rito sa pagaaksaya ng
panahon—ang pakli.

*-<Kung gayon ay simulan na natin
ang paghukay.

— Gagahuhn tayo ng pagiwas.

— D&lidaliin natin.

'-Wala ng mabuti kung di anf bawa't
isa ay kumuha ng kangyang madadala at
maghiwahiwalay ng pagiklas upang kung
ano't ano man ay huwag tayong matukoi
— ang ipinipilit ng nagtnunkahing pagha*
tihatiin ang salapi ng hirnagsikan.

— Hindi maari ang gayon. Hindi nara-
rapatl... Wala sa matwid!.. ?

— Ang kalooban lara'ang ng karamihan
ang siyang dapat na galaugin at kaylan
ma'y hindi ang sa isa-

— Gayon ang nararapat— ang pakiayon
ng dalawa, at saka ang tukoy sa kasa-
mang di kaaali sa pagtutungali:

— Ano ang inyong palagay?

—152—

■-Sa ganaug akin, ay ang makatupad
sa kangyang tungkulin ang bawa't isa — ang
sagot.

~*Liwanagin ninyo.

— «Gawin ang nararapat na mangyari.

— Samakatwid ay ang masunod ang
ibig ng karamihan^ang sabad ng dalawa.

— Naringig na ninyo—ang paliwanag
ng pangatlo.

— Hiadi maari — ang habol ng matanda
— Sisisihin tayo ng pamahalaan.

•— Huwag tayong magabala. Gagahulin
tayo sa panahon.

— Huwag, at pagnagkagayon ay susum
pain tayo ng bayan — ang pasubali ngasawa
ni aling Trining.

— Mababaw sa aking sagutin ang pags'si
ng pamahalaan, at bumagsak sa aking mag-
isa ang sutnpa ng bayan kung hidwa aog
gagawin itor^ang sagot ng nangunguna sa
tatlong magkakaisa ng adhika.

— Huminahon kayo mga kasama—ang
dampot ng namamagitna.

— Hindi maari-^ang nanginginig na big-
kas ni mang Selso na halos magpaiyak na,
— Huwag tayong maghiwahiwalay, ang sa«
laping ito na ikinatiwala sa atin, ay <.la.

a

— 153-

pat nating ipagsanggalang hauggang sa,
huling tibok ng ating hininga. iMga ka
patid!.... ngayon na lainang ang huling
kataon ng ating paglilinyikod sa tinubu ang
lupa.

Si aling Trining ay di makaparaagitna
sa pagbatalong yaon, subali't handa siyang
uinabuloy sa kanyang asa^wa sa unang pa-
ngangailangan mto.

At ang mga kawal. buhat sa isang
dakong malajolayo sa kinaroroonan ng mga
pinuno, ay naatiyagang uakikimatyag sa
kilusan sa libis, kaya't di alumana ang
pagtatalong nangyayari.

Samantalang sa libis ay maugong ang
nlingasngas.

— Lntasin na na.tin ang salitaan — ang
muling taga ng nagmungkahing, paghati-
hatian ang salapi ng himagsikan.

— Kahalayhalay na maringig ng mga
kawal ang ating pagtatalo^ang- paiwas na
sagot.

Naagagpalitan ng tingin ang tatlo. At
ang unang nagsalita ay napangiti ng lihira
at auiya sa saf ili: M May iniisip ang ma
tanda.

Sandaling katahimikan.

-154-

Di karingatdingat ay:

— Bawa't isa ay luinigtas — ang utos ni
mang Selso sa mga kaWal, at s.a sarili a.y
«uiya. — Mabuti, na ang mauua, pagka'-
sino ang makapagsasabi na di nila mahi
hikayat ang mga ito (tinutukoy ang na^'
kawal.)

Yaon lamang ang inaantay ng mga
nahihintakutang kawai, kaya't di na mn
iing inuiit ang paguutos at bawa't isa av
nagkanikaniya na ng pagtakas na kuin/
saansang bulaos nagsusuut.

Pipigilin sana ng magkakaayon an^
gayong utos sabali't wala na, at nakaall
nang lahat,

Napagisa silang lima at si aling Tri-
ning.

— Ano aug ginawa niny'd— anpr paga
hasang tanong ng madalas magsalita.

-«Ang ilihim ang pagbabaunan natin
ng salapi — ang boong pusong sagot.

Napangiti iaa naman ang naghihinalam
may iniisip si mang Seiso at:

— Pinaalis ni Goronel ang mga kawa A
upang mapagisa tayo-^ang parungit.

— Dahandahan kaibigan at baka kay >
nabibigla; si mang Selso ay hindi nasisila

— 155 —

sa kulay ng salapi at minsan man ay di
uaghangad ng ari ng iba, katulad ng ilan
diyang nagmamalinis bago'y nakagurnon
sa lusak.

— Ats, may palagay kayo?~ang salo ng
kausap.

—■Kailan man* ay di ako nagpalagay
rg inasama sa kapwa ko tao, datapwa't,
»a ibayo ng laha* ay ang pagpapakadangal
rnuna ang dapat nating sikapin.

-^iKaiingat kay® ng pagsasalita.

— Waia akong masamang sinnsabi la-
mang ay inuulit ko na huwag nating du-
n(};isan ang ating puri Lubhang marami
;'.ng nasisira ng dahil sa sala.pi.

— iOoronel Selso......

— Paglubag mgakasama aug pama,nghik
ng panfapat—pagka's 'wala tayong pakiki-
mtbangin sa mainitang pagtataio. Ang !a-
hnt ay nakukuha sa hinay hinay.

Kung tayo ay di malilimutin, niara-
h 1 ay makikilala natin ang taong yaon,
« buhat ng magtalotalo ang apat ay wala
} K inaligata kuug di ang pagpapayo at
Pagpapalubagng nangagaalimpuyotag isipan.

Naaalala pa marahil natin ang pinu-
!, o-!g katulong ng pagpapasau sa kay Ger*

—156-

#

man ng ito ay may sakit na dalhin sa
bahay pagamutan.

Yaon ang pinunong ito

Subali't di niya nalalamang si mang
Selso pala ang ama ni German, at minsan
man namai^ sa boo nilang pagkakasama
sama ay di naibuhay ng matauda ang ukol
sa kanyang anak,

— Dito ay walang ibang susundin kung
di ang linoloob ng karamihan, at kung
kayo ay ayaw sa malubay na salitaan ay
pilit kong ipatutupad ang ibig ng marami
maging ito ay daanin sa gahasa — anang ka-
tuggali na di alintana ang nagpapayo.

At nagbunot ng revolrer.

Ang dalawa ay gumaya sa nauna na
nagbunot din.

--'Gayan din ang palagay ko-^ani mang
Selso na nangangatal ang boong katawan
sa laki ng poot— ang niga di masupii v\i
lakas ng katwiran ay ginagahasa ng katwi-
ran ng lakas.

At nagbunot din ng sandata

Nangatal ang boong katawan ni aling
Trining sa laki ng takoi at ang pan^h'
hina aug nanagumpay sa kanya, kaya di
agad nakadalo sa asawa upang matnagitan.

—157-

at isang: ISelsol. ..-« ang nalunod sa kaa
yang puso.

Samantalang ang pang apat ay parang
nakapako sa kinaroroonan at hindi nmka
imik.

Isang katahimikang libingan ang san-
elaling naghari, at pati ng paghuhunihan
ng mga kuliglig ay natigil.

Si Ooronel Selso ang unang bumagabag
*a kapanglawan at ang makapangyarihang
^aad.

— Walang masusunod kung di ako, pag-
k.a*t ako lamang at di ang iba ang may
kapanagutan sa salaping iyang ikinatiwala

i akin ng pamahalaan.

— ^At kayo ang mangangahws na luma*
b;ui sa pasiya ng marami? — ang nagnganga-
*'t na sigaw.

— Oo, ako nga!...~ang mapaghamong tu-
i^on,- Ako nga, at ang sino mang magbanta
'••a gumalaw ng salaping iyan ng himagsi-
kan ay madaling lilipat sa kabiiang buhay,

— iPangahas!— ang sabay sabay ng tatlo
r ' ! anyo ng dadaluhugin ang nagiisa,

— iMga lanuaii.g!....- , ang salag ng pi
'i'iiiong 'kilala natin— hindi na kayo nangimi
n '«- magtulong sa nagiisa.

— 158-

— 'Mga palalo!— 'ang sigaw ng inatanda
na anyong sasalubong sa tatlo.

Siyang pagdaluhong ni aiing Trining,
yinakap ang asawa at ang umiiyak na samo

^iSelso!... Selso!.... Bayaan mo nang
kanilang paghatihatian. Hindi ka magku-
kulang sa iyong tungkulin. Ginawa mo n i
ang lahat ng iyong ka^a. Iyan ang kani
lang ibig,... Sila aug mananagot.... Tayo

na tayo na luinayo . . Bayaan mo nang

gawin nila kung ano ang kaniiang ibi;.r.
Halina Selso, halina, at baka pa tayo abutau
ng habol, halina, halinang madali

^Huwag, Trining... huwag, ang tung-
kulin ko muna^ang agaw ng lalaki.

— Bayaan mo na Selso.... ang buhay
mo muna bago ang lahat— • ang luhog ug
babae na binabatak sa kamay ang asawa.

— Trining!... ang kamatayan muna bat?o
ang magkulang sa tungkulin— ang pakiusap
naman, at nagpipilit na pumiglas sa pa#«
pigil ng babae

— iSelso!. ^ang hibik, at humagulgol
ng iyak.

Natilihan ang tatlong magkakaayon; ^t
di kinukusa ay nababa ang mga kamay
at ang bunganga ng mga revolver na ns.
katuon sh Ooronel ay tumungo sa lupa,

—159-

— Alang alang sa t)iyos, tnga kaibigan,
magsipaghunos dili kayo — ang luhog ng
matanda sa mga kasama.

Nabuhay na uanaang muli ang pagta*
talo.

— Sumangayon kayo sa linoloob ng '
karamihan at nang tayo'y magkalutas.

"-Wala kayo sa matwid.

— Kami ang nakararami.

Ang di nakikisali sa pagtatalo at pa»
wang pamamagitan lamang ang ginagawa ay
puinagitna sa nangagkakagalit at ang sabi:

^Mga kaibigan: Bago ang lahat ay
dapat muna nating malainan, na hanggang
sa mga sandaling ito, tayo ay mga kawal pa
at dahii dito ay wala tayong dapat na
isagawa kung di ang paiialim sa kapasiyahan
iig ating pinunong kinikilala. Si Ooronei
Selso ang pinagkatiwalaan ng pamahaiaan
na mangulo sa lakaran^ ito, at ang sino
niang lumabag sa kany.a ay hindi sa kanya
lumabag kung'di sa pamahalaau. Kaylan
pa man at di siya nagpapakahidwa ay
tungkulin natin ang sumasangayon, Inuulit
iio mga piiing kaibigan, kawal tayo. at na
s«i ilalim ng isang pamamahala.

-160-

— W alang susundin kung di kami—ang
naginamatigas.

-~Si Goronel Selso angdapat na sundin.

— At kayo namau?— ang nagbabalan g
tanong.

^Alipin ako ng aking tungkulin. Ako

ay kawal at sapagka't gayon ay napai ui,

lim ako sa ating puno

-- 'Ang puno ay ang karamihan

— Hindi lahat ng linoloob ng knramihar.

ay wasto sa matwid, maminsanminsan ay

namamali ria ang marami.

— Teniente, kaiingat kayo ng pagaasalit*;-

— Kayoang bahala, walang unang sis
~- Pangahas !. . Lapastangan..,, Mapag-

mapuri... -<ang sabay sabay ng tatlo at siy ■
ang hinarap.

— Ang kawal na lumalabag sa atas \uf
pinuno ay pinarurusahan,

— «iHaling! ...— *ang muling sigaw >
tatlo.

At tangka siyang pagtutulungan,
Nagdidilim ang mata ng maringig ? •
siya'y ay pinanganlan ng halingr, nawala
sariling kaloob&n, naparam na biglaangpe :
kamahinahonr, naging mapangahas, at nvy

161-

ii^sing umilag, hindi nakapagpigil at unang
nagpaputok

At noon din a.y bumulagta ang pinunong
nagakala na paghatihatiin ang salapi ng
himagsikan.

'-Ganyan -ang nararapat sa mga la-
nuang—ang sabi~-at kayong dalawa—ay
susunod pagnagkabisala — ang tukoy sa
nangaiwaii

8iyang pamamagitna ni Goronel Selso,
na hawak ang bandila ng Pilipinas:

--Sumalilong tayo sa watawat ng lahi...
alang-alang sa kanya tayo ay magkasundo
ang parang dumadalanging bigkas.

At iwinagayway ang watuwat na na-
nagisag ng kalayaang pinagtibay sa Maiolos.

At .. ..

^Teniente Tomas, bakit kayo nagbubo
= «g dugO'-ang bulong.

XVIII.

KABANATA

DALAWANG BANGKAYi.

X

\

)i

ffl ANGILABOT si aling Trininn
^ ng rnakitang bumulagta ang k>

tunggali ng kanyang asawa, a
isang daiangin ang nanaw s*
kanyang puso. upang sumapit sa
karurukan ng lumikha sa lahat
— Diyos na mahabagin! .. marapatin mo
pong tanggapin ang kalulwa niya sa iyong
sinapupunan—ang dalangin.

At si Tomas ay nanglumo ang budlii.
nang mainalas ang madugong ibinunga-ng

-163-

mapusok niyang kalooban, at t>oong pusong
ninagsisihan ang kanyang ginawa.

Si Ooronel Selso ay parang isang banal
na namamagitan sa isang masigabong pag-
tutunggali, nakatayo sa kalagituaan', iwi«
nawngayway ang kaayaayang bandila'ng
Pilipinas, ang naga mat|, ay nakatanaw
sa langit at ang isinasamo.

— • Alang-alang sa watawat na ito, imga
kapatid! ., tayo ay magkasundo.

Samantalang ang dalawang -pinuao, na
pararig "buntot ng paikit" na sunodsunuran
sa takboi ng hangin, mga taong waiang
sariling kalooban, kung di mga budhing
kaladkarin lamang ng adhika ng, ibang la-
bng may malakas na loob; sa harap ng
irayong mga pangyayari ay nakiayon na
sa mungkahi ng matanda.

Sa ibayo nga ng lahat ng balakid na
pmagkasanhian tuloy ng pagkasawi ng isa
sa mga magkakasama, ay ang banal na la*
yon ni mang Selso ang siyang nanagumpay.

Siaitn.ulan nila ang pagtatago "ftg salapi;
at sapagka't sila ay aapat na, at gahol

sa panahon ay di na nila nagawang ibaon
ang napakaraming kayamanang na sa ka
nilang pangangalaga.

Ibinubuhos nila na parang gasang sr
kailaliman ng bangin, sa pagasang anr v
tiyan )iig lupa ay isiyang matapat na kati
walang magtatago ng saiapi ng himagsikan

At ang kalansingan ng salaping na^
palopalo sa batong nagungos ang aiyan^
bumagabag sa katahimikan ng gabi; i".r
gabing napakalagim. na parang piping sain'
na nagmamasid sa bawa't kanilang kilt : •

Nangsilaay matapos ay maguumaga na.

Ang mga salapin^ papel. an«g iuga kasi-
latan na kinatatalaan ng malaking baha
ng kasaysayan ng himagsikan, ang n;M
kahong pinagsidlan ng pilak at ang lah.-t
ng kariton ay pinaglapitlapit nila at s^'-n
sinusuhan.

Ang lagablab ng apoy ay napaita? t s
at ilang sandali pa ay ab6 ng lahat ang
kanina ay salaping—papel at mga kasulnta^

Subaii't an.g silab na inaakala nila v,*
siyang maglilihim ng kanilang ginawa, r.V
siyang nagsiwalat sa kaaway ng kinaro-
roonan nila.

Natanawan ng mga amerikano ang )&•

— 165 -

^ablab ng apoy at sinapantahang doon ay
naay tao.

At nagutos na" sila ay paroroonan.

Arag magkakasarna, matapos ganapin
ang huling kailangang iniuutos ng kanilang
tungkuiin ay nagkanikaniya na ng lakad.

lsinakay ni mang Selso awg kanyang
asawa sa isang kalab&w at nagpatuloy sila
ng pagakyat sa buradok, na nHkasaka^r na-
man siya sa isang kabayong pute

Samantalang ang mga kawal na inu-
tnsang patr.ngo sa kinaroroonan nila ay
patuioy naman sa masusing pagsisiyasat
ng kapnrangan.

Nagtutunmlin ang takbo ng panahon.

At kung di sa makapal at madilim na
uiap na nakatatabing sa silanganan, disin ay
boon^ laya nang nalugay ang ginintuang
buhok ng hari ng iiwanag.

At ang pulopulong panganoring nata-
tanawan sa langit, ay tunay na tagabali*
tang hiudi magtatagal. at magpaparnalas
ang panahon ng masungit na mukha.

IKay gandang tagawin ng ihinahandog
sa isang mapagmasid ng paglalakbay na
yaon ng magasawa ni mang Selso sa liiim

-166—

ng pagkakandili ng malamig na liwanag ng
umaga!

Si koronel Selso ay nakasuut ng l4 pan-
talong" pula na inay v "h'anghang" puti,
naka "gorra" n^ pula, samantalang ang ka-
bayo niya ay puting-puti ang kulay.

At si aling Trining ay nakasaya ng
kulay bughaw, nakabaro ng pinyan^ ma-
nipi.s.,. ,at sa ulo ay nakapugong ang isang
panyong sutlang Baliwag.

Akay ng laUki ang kinasasakyan ng
asawa, at patuloy ng pagsalunga sa bundok,
na halos di nagiimikan.

Samantalang tumatanghali ay lalong
sumusungit a?^g inukha ng panahon.

At sila ay natatanawan na ng naga nag
uusig.

Halos abutin na lamang ng punglo ang
kaniiang agwat

At kunsr ang mga amerikano ay di
nagpapaputok ay dala palibhasa ng pag
asang di sasalang kanilang magigigit pag-
ka't walang ibang dadaanan

Patuloy ang pagtugaygay ng nangagu
usig at, patuloy din naman sa pagiwas ang
hinahabol.

—167

At ng makita ni mang Selso na sila
ay mapipilan ay «uang nagpaputok.

At dinawi ng kanyang punglo ang
buhay ng iaang kaaway.

Sa gayon ay agad na gumanti ang mga
amerikano

At ang ulan ng punglo ay nagbalag
sa ulunan ng magasawa.

Si aling Tiining ay di na humihinga
sa laki ng katakutan.

Samantala, ay halos kinakaladkad ni
tnang Selso ang kalabaw na kinasasakyan
ni alinK Trining

Nagtutumulin sila ng pag»iwaa.

Nagdudumali ng paghabol ang mga
kaaway,

Malapit na silang magabot.

Subali t ang panahon ay lalong nagdi
dilim at nagbabantang sumigwa.

Nababalot na ng maitim na ulap ang
sangkalangitan.

Maminsan minsan ay kumikidlat, na
sinusundan ng kulog.

Gahasa na ang pagaspas ng hangin,
at ang ia^itikan ng mga kahoy ay naka
kahalintulad ng pagdaing ng isang nahi*
hirapan.

—168-

Kung minsan, ay biglang bumagsak sa
kanilang dinadaanan ang mga sanga a g
kahoy na binabali ng hangin,

ilang sandali pa:

Malakas na ang uno«i,

Nahihirapan na sila ng pagsalunga.

Gahasa ang hangin,

Parang ibinubuhos na ang ulan.

Subalit na sa likod na namau nila ang
nangaguusig na kaaway.

Kaya sa ibayo ng lahat ay napipilitan
sila ng pagpapatuloy sa napakadulas na
salungahin.

At patuloy ng patuloy.

Magkabiiang dako ng kanilang dina
daanan ay naglalaliuaang bangin, sa ulunan
ay ang nagdidilira "na langit at sa harap
nila ay lalong tumatarik ang salungahin,
samantalang sa likuran ay sumusunod na
man ang badha ng kamatayan.

Hindi maturol ang magiging hantungan
ng kanilang buhay.

Napakalagim na wakasin ang nagaan
tay sa kanilang palad

Di kagiusaginsa ay gumuhit sa lang^

—169-

ang isang matalim na kidla-t na karakara-
ka'y sinundan ng nakatutulig na putok ng
kulog.

Ang kalabaw na sinasakyan ni aling
Trining ay nagulat, at kumarimot ng takbo

Hindi mapigilan ni mang Selso ang ma
tuling pagsibad \\g kalabaw, -nagdudugo na
halos ang kanyang inga daliri sa pagka
gitgit sa lubid

At ang kalabaw ay lalong uagtutulin.

At isa pang napakatunog na kulog
ang pumutok.

At lalo namang sumibad ang kalabaw
na liualabasan sa ilong ng umaasong hininga^

Nakayakap si aling Trining sa ieeg ng
hayop at ang boong pagasa ay ipinaubaya
na sa tadhana.

Nang sa di kawasa'y biglang nabulid
sa kailaliman ng bangin ang sinasakyan
ng babae, at tinangay sa kanyang pagka-
hulog, ang kulang palad na si mang Selso
kasama sampuo ng kanyang sinasakyan.

Isang nakaduduling na kidlat ang
umlaong sandaling tumanglaw sa kabundu-

—170 ~

kan, na siyang nagbi^ay liwanag sa ma.
dilim na bang'in na kinalibiogan ng kulang
palad na inagasawa.

Nagkatotoo ang guuiguni ni aling Tri
ning na di na sila muling mababalik, su
bali't anong napakalagiin na wakas ang
naging tadhana ng kanilang palad

Isang mapanglaw na bangin ang naging
himlayan ng dalawang buhay na pinag
usig ng malupit na anangki.

Gayon man, ay tila hangang sa hnling
Sandali ng kanilang buhay ay ang kasiya
han din sa pAgkaganap ng tungkulin si-
numpaan sa bayan ay siyang nanagano

8a tulong ng bahagyang liwanag n*r
kidlat na naglalagos sa kailaliman ng bangiu
ay makikita.natin ang dalawa nilang ban
kay na nagkakayaknp, na para lamang na
tutulo*r ng mahimbing at sa mga mukhi
nila ay nababakas pa ang ngiti ng kasa^
yahang kinaulayaw ng kanilang diwa bago
nagpaalam sa masusnliraning buyay sa lupa.

XIX.

KABANaTa

ANG LUNGTIANG ILAW

A

^W NG watawat ng katubusan na pi
nintuho ng boong Pilipinas ay na-
alis Sa pa&kawagayway, at na*
halinh&n ng watawat na mabi
tuin
Nawala na nga sa malas ang wa 1

tawat na yaon na natigmak ng dugo ng
mga bayani ng lahi at nadilig ng luha
»g mga naulila; at tanging sa dambana
lamang ng ra^a pusong wa«as na bayani
^nasamba, p*gka t doon iamang hindi na

—172 -

kararating ang kapangyarihan ng hagong
panginoon

Lubos ua lubos na nga ang pagkadu-
hagi ng mga Pilipino, samantalang ganap
na ganap ang tsgumpay ng mga kaaway.

Ang paga.sa sa lubusang pngkatimawa
ay nawala sa maias, at muling humalili an^
lagim,

Aug tnga kulang palad na kalahi ay
kung saan saarig lupalop napataboy.

**

Si Doro'at ilang kasama ay sa isang
masukal na luugya sa bulubutidukin ng
Iloko ihinatid ng katalagahan.

Pinagyaman nila ang madilim na t*«
hanan ng hayop at doon siia. nagsipagtago
upang makaiwas sa paguusig ng mga ka
away.

Isang araw ay namanmanan nia na
may dumating na isang pulutong na tao
at doon huminpii sa kanugnog ng kanilantf
pinngtataguan.

Nangauib ang ma^kakasama ng mata
los anggayong balita, at ang sapantahaiig

—173-

baka ang mga yaon ay kaaway ang umali
sa kanilaiiK budhi, kaya minagaling na
subukan, at kilalanin,- kung sino, at kung
ano ang layon doon ng mga bngomr dating.

Nang bumalik ang iuutusan ay nalpmun
nila na ang nangasa kabilang lungga ay
pawang mga pilipino, nguni't &ng layon ng
pagkaparoon ang di nila natitlRstas.

Lalong dinagdagan ng magkak i-^iina
ang kanilang pagiinirat, sa takot n\ b*»k.i
ang mga yaon ay tiktik ng kaaway, sn-
pagka't buhat ng ang mga pilipii.o ■'- y
madaig ay di na kakannti ang l^nri/a^-
sipnntakail at tumalikod sa banal na mit
hiin, at ang iba sa kanila ay tumntuloug
pa sa mga kaaway, sa paguusig doon sa
111 ga kalahing ayaw pasakop.

At si Dot'O ay nagtadhana ng mga
tanod sa arnw at gabi.

SamantalanK sa kabilang dako ay gayon
din ang nangyayari

Ang mga bagong datin^ na pinagsa-
pantahaang kaaway ng puluton^ na pina*
ngunguluhan ni Doro, ay ingat na ingat
din at nagsisipangilag sa mga na sa kalapit
J»a pook na kanilaug sinapantahang nana-
i'uhan doo-i, sangayon sa usok ng siga na

- 174-

kanilang natanawan ng sila ay dumating.

At kung sampuo ang papangingilag
nila sa mga amerikano ay lumalo pa roon,
ang sa mga tunay na kalahi, pagka't aiag
nma ito ay di nila mapagsisiyang agad
kung kaaway o kaadhika

An6 pa't ang dalawang pulutong na
yaon ay kapwa pinaghaharian ng alinlangan
at pangamba.

Samantala, ay pagkaabalahan nating
sumandali na panoorin ang anyo ng pook
na pinagtataguan ng mga bagokg dating
gayon din ang pinagdaanan nila magbuhat
sa kabayanan.

Isang napakalawak na kaparangang
nalalagauapan ng talahib ang unang tata-
hakin, pagkatapos ay isang pangkaraniwang
ilog ang makikita.

Matapos tawirin ang ilog ay madilim
na gubat na tinutubu»n ng buh6 at yan
tok ang haharap sa tanawin; at kung
mabagtiS na, ay isang sapasapaan namang
patay ang agos ng tubig, at saka isan*r
matarik na salungahin na may limang
daang hakbang ang layo bago hahanton^
sa isang masukai na bundokbundukan
Sa pinakagitna noon ay may malaking

-175 -

bitak Doon dumadann ang sino rnan upang
makasapit sa libis, at saka lam uig maki
kita ang bunganga ng "eueya''

Sa dakong kaliwa ng bnndok na yaon
ay isang guwangang binu&san ng kalikasan,
sang j/uwang na sukat lamang madaanan
' ( i.san<4 tao, na satnantalang napapaloob
ay untiunting lumuluwag afc lalo namang
tuigsUikip ang kadiiiman; datapwa't pag
i'arAan ng rnay dalawang puong hakbang
ii-i pasikotsikod sa gitna ng napakadiliin
na panig, ay untiunti ng rnakakabanaag
ng liwanag, hang^ang sa sumapit sa isang
tnaluwag na palanas na sukafc tahanan ng
:sing daan inan katao.

Pagdating doon ay di na maaaring
makapagpatuloy pa, pagka't ang palanas
ay natatapos sa isang napakalalim r.a
»>angin na kailan may ay di nararating ng
tao.

Magkabikabila ay naliligid ng matata-
rik na bundok na di maaaring akyatin.

Wari'y sadyang tinipak ang bundok sa
dakong utunan afc naiwang parang bubong
ng palanas ang bahaging yaon ng kabun-
ilukan na di ^inalaw ng panahon.

Sa dekong kaliwa ng "eueva" at sa

-176 -

bingit na bingit n^ bangin ay may isang
malaking punong baiiti, na kinakakapitnn
ng napakahahaba at nagtitibayang baging

Ang mga baging na yaon ay uuaaabot
sa lungg&ng tin*ttahanan nina Doro at doon
doinaan ang taou*4 pinapanubok nito sa
sinasapantahing kaaway.

Halos abutting sigaw lam&ng ang agwal
ng iun^ga ni na Doro sa hinapilan ng mg>
bagong datin^, subali't kinakailang*n inuna
ang magligid ng mahabang liklikin kunu
magbubuhat doon, na patungo sa bunga-
"§a ng n cueva"

At isang tanghali na ang raga nanana
han sa "cueva" ay nagkakaharapharap sa
isang masayang pa^sasalosalo, sa d'i ka
wasa ay pumatak sa kanilang harapan ang
isang palaso na kung saan galing, at sa
dulo noon ay nakatali ang isang putol na
papel

Sinambiia na bigla ng pinakapanguU)
ang tumimong palaso, at kinuha ang na-
kataliwg papel.

Gayari ang kanyang nabasa:

"Ang uikh kaaway, kung gabi ay nag
iiiaw ng pnla: ang mg& kapatid ay luint-

tian '

"Mga anak bayan ? \

—177—

"" Natigilan ang nagkakatipoh.

Isa at isa ay tumatanong sa kanyang
sarili;

— -iSaan galing ang palasong ito? SinO
kaya ang may pahatid ng kalatas? Ano ang
dahil ng babala?

— i^no ang linalaman ng lihain? ang
tanong ng nasa kanan ng pangulo

Bilang tugon nito ay iniabot sa tuma-
nong ang papel

At.ang kalatas na yaon ay sandaling
nagpalipatlipat sa lahat ng kamay.

Ang agam agam ay namayani sa kani
larng budhi.

— </Saan po kaya ito nanggaling?— ang
us^sa ng huling nakabasa

— Marahil ay buhat ito sa kanugnog na
pook— ang tugon ng pinuno.

— Marahil nga— ang patibay ng lahat.
— Kapanalig kaya o k^away ang

may padala sa atin?~ang maalinlagang
usisa ng unang tumanong.

— May sapantaha ako — ang katlo ng
isa pa.

— Mamayang gabi natin malalaman—
ang paliwanag ng pangu'o:

— Kung gayon ay magpatuloy tayo ng
pagkain— ang taga ng isang pang apat.

-1 7 8-

— Magpatuloy tayo — ang pakiayon ng
lahat.

At ang nagambalang pagsasalosalo
ay muling sinimulan.

Kinagabihan ng araw na yaon, ay
isang "sarangolang" matayog ang lipad na
inay dalang lungtian ilaw ang pinapanood
ng magkakasama ni Doro, samantalang
pinagmamalas naman ng mga na sa "cueva i4
ang mga lihim na paiatandaang ibinababala
ng isang malaking ilawang puti na di nag-
titigil ng paggalaw buhat sa kanugnog na
pook Mga palatandaang tanging ang
magkakaadhika lamang ang makamawatas.

Ang dalawang kulay na ilaw na yaon
ay nanagisag ng "pag.asa" at "kapaya,
yaan" na siyang nagbalita sa dalawang
pulutong na di nagkakakilala na sila ay
magkaisa ng layunin.

At napanatag aug kanilang mga ka
looban. Nawa'a ang pangamba at nabuk-
san sa kauiia ang isang maaliwalas n&
tanawin.

XX.

KABANATA

ANG SUMPAAN

3

SANG sigaw na di matiyak kung
huni ng ibon 6 dili kaya'y
ungol ng hayop ang buhat sa
bunganga ng 4 *cueva" ay ihi-
hudyat ng magkakasama ni Doro
sa mga nanahan sa loob ng
lunga, kinabukasan ng mga
pangyayaring nasaksihan natin sa kabana-
tang sinundan nito

At bilang tugon naman ay isang huning
hawig na hawig sa huni ng Bahaw ang
napakingan nilang nagbubuhat sa kaibu-
turan ng "eueya", at saka ang tingig ng
tao na anya'y: "magtuloy kayo mga ka-
patid."

—180—

Nagtuluyang walang pangamba ang
mai*kakasarna na tinutunton ang liwanag
ng sulo na sa kaibuturan ng lungga.

Samantalang sa kanilang ulunan, doon
sa pinakamadilim na panig na di inaaboi
ng liwanag ng sulo, doon sa mga guwang
na binuksan ng tadhana sa bubungan n^
k 'cueva" ay walong mata at apat ua bu-
nganga ng baril ang tumataiiba sa ka
nilang pagpasok.

Ang lahat ng pagiingat na yaon ay
ginawa ng mga nanahan sa "eue^a" upang
kung ano't ano ma'y makapagsanggalang
sila.

Patuloy ang pulutong na pinangn-
nguluhan ni Doro na wala ano mang gir
niguni sa panganib na nagbabala 'sa ka*
niiang ulunan.

Ilang sandaling ang payapang yu
maon.

Pagtudla sa kanila, ng unang liwanag
ay dalawang hibik ng paghanga ang nulas
na sabay sa dalawang labi sa siyang bu
magabag sa katahimikan

^iiiTomas!!! ang halos pasigaw na
ibinati ng bagong dating.

^Diyata't ikaw!..~ang pamangha at

— 181-

nagaalinlangang tugon ng dinatnan~pina-
kaba mo ang loob kol...

Afc isang pagyayakap ang pumutol na
sumandali sa salitaan.

Samantala ay payapang nagsisibaba
sa mga pinagtataguan ang apat na tuma-
liba sa kanilang pagpasok.

--Pinakaba mo ang loob kol^ang
ulit ng dinatnan, na dili nga iba at si Tomas

—»At kami ay pinapamahay ninyo sa
kutob, kung kaya namin naisip ang
pagpapahatid sa inyo ng liham

— Hindi mo makukuro ang gulat na
tinanggap namin ng tumimo rito ang pa-
iasong pahatid mo-"at ifcinuro ang pinata-
kan ng busog— kasaiukuyan pa naman
kamin kumakain — ang patuloy — nabitiwan
ko tuloy ang inihaw na hita ng manok
na kasalukuyang kong kinakagat ...

-Siya nga, m*ngyari 4 y pumapalag
ang manok ng kagatin mo— ang matawa
tawang biro ng isang sumabad sa salifcaan.

Nagkatawanang sumandali.

— Tinakot mo kami-ang di nasisi-
yahang ulit ni Tomas.

-« Kami man, buhat ng kayo ay du
mating dito ay di na kami napalagay

—182-

at kung di naming ginawa ang gayon,
marahil ay kapwa tayo namamahay sa kaba
hangga ngayon.

— At sino ang di raanganganib sa atiug
kalagayan na laging pinaguusig— aug pa-
bumtong hininga ni Tomas.

— Talagang ganyan ang buhay ng tao:
usigin, at magusig.

-Kay hirap na pamumuhay!

>-Lalo na't matigas ang inihaw na
manok at iumalaban sa ngipin— ang mu-
ling biro ng pangatlo,

Nagkahalakhakan na naman ng ma-
lakas.

At matapos ang unang pagbabalitaan
ng dinaanan nilang buhay buhat ng sila
ay magkahiwalay ay n>vgkakaakbay si To~
mas at si Doro na napatungo sa mataas na
panig ng palanas at pinagmalas nila ang
anyo ng kilusan sa libis.

Nag-upuan sila sa isang malapad at
makinis na bato.

Ilan sandaling di nagkaimikan han-
gang sa si Tomas ang nagsimula:

-Doro!

— «Ano yaon?

— Nakikita mo ba ang watawat na

—183—

yaon na siyang sa kasalukuyan yinuyukuan
ng mga pilipino?

Si Doro ay di nmimik kaputok man,
subali't sa inukha niya ay nakintal ang
masungit na badha ng hinanakit, hinanakit
na pinapaglalatang ng lagablab ng poot,

— Dorol— ang ulit ni Tomas—Ano ang
saloobloob mo sa bagong kapalaran nang
ating mga k&patid?

Ang laki ng poot na nakukuyom sa
diwa nito ay biglarg nabulalas, namula
ang mukha. nanlisik ang mga mata, na*
ngatal aug boong katawang at napasigaw
na bigla. Napasigaw, ng isang sigaw na
nangangahulugan ng pagsuinpa, pagbabala
at paghihiganti sa mga kalaban ng kanyang
lahi.

At.. ......

Pagahasang linabnot sa kanyang luk-
tan ang isang panyong pula, pinaglukot-
lukot, nagngangalit ang ngipin at nagka*
kangiwingiwi ang mukha na pinagpunit
punit ang panyo hangang sa nagkawaray
waray, at di pa nagkasya sa gayon, ipinan-
lura ang panyong wari'y nasusuklam,
ihinagis sa lupa, pinagtatadyakan at igi-
numon sa putik at saka nanginginig ang
tinig na anyat — b

—184—

— Ganito, ganitong ganito ang gaga
win ko sa sagisag na iyan kapagnapa*
sa kamay ko, iyan ay di sagisag ng isang
bayang yinuyumyuman ngkatarungan, iyan
ay isang maruming basahaug nakadudu
ngis sa bawa't masagian—at -saka sinun
dan ng isang kalaitlait na tungayaw.

— Huminahon ka!... ang payo ni To-
mas.

•— Pagwawaraywarayin ko, at itatapon
sa lalong lusak na pusali, ang watawat
na iyan na sinasagisag ng isang bayang
manggagaga, mangaalipin at mangangagaw
ng laya ng may laya.

— Doro!,.. — ang mahinahon, nguni't wa-
ri'y nagbabalang payo ng kausap.

— 'Ganyang ang gagawin ko, at ang
sino mang bumadlang sa akin ay aariin^
kung masugid na kaaway.

^Paglubag ang puso mo Doro. Sino
ang makatatarok sa pasya ng Lumalang?
Sino ang nakatataho sa araw ng bukas?
An6 ang malay mo kung ang nakalalagim
na kadilimang iyau ang siyang maghahatid
sa atin sa kaayaaya at masayang haha«
rapin? An6 ang malay mo kung ang
sunod sunod ng pagkaduhagi ang siyang
magtuturo sa mga nalupig sa pagtuklas ng

—185—

ganap na kalayaan?

'-Hangal na pagkukui'ol^ang paangil
nito^Aug masamang paraan, kaylap. inan
ay di hahantong sa mabuting wakasin.

— Hindi, hindiug hindi, namali ka,
pagka't aug ilinusog ng mga pananim ay
nanbubuhat sa mga pusaling ginagawang
pata^a, ang bigas na ating ikinabubuhay
ay nanggagaling sa lusak ng mga palayan.

— Malayong malayo ang iyong sinabi,
iyang ay likha ng katalagahan, at itong
dinadanas nating ay gawa ng mga tao.

— Tunay uga, datapwa't, hindi mo ba
alam na ang mga tao ay kasangkapan ng
kataiagahan upang maganap ang raga la-
yunin ng Lumikha?

'-Ang tao ay may layang gumawa ng
bawa't ibi^in, kahit ito ay salang sa mga
atas ng Diyos, kayat di kita masasang
ayunan sa iyong kurukuro.

— Hi&di ba masama ang maghiganti?
Hindi ba masama ang magbubu ng dugo
at pumatay ng kapwa tao?— ang halang n|
Tomas.

— Tunay

— Kung gayon, ay bakit natin ito
ginawang paraan sa pagtuklas natin ng
laya? Bakit tayo tiaghiganti? Bakit tayo

1S6

nagbubu ng dugo? Bakit tayo nakidigtna?
Bakib tayo pumatay ng kapwa tao?

Hindi nakatutol si Doro.

Nagpatuloy si Tomas.

— Maliwanagna maliwag na makikita
mo na tayo ang ginamit ng katalagahan
Hpang hanguin sa pagkaalipin ang ating
mga iaanak, upang tayo ay lumaya.

— 'At malaya na ba tayo?

—Hindi pa nga, datapuwa't., ..

— < Datapuwa't ano?

— 'Sinabi ko na sa iyo na di natin
matuturol ang mga tadhana ng Maykapal.
Ang masungit na kadiliman ng gabi ay
siyang tagapaghatid sa kaaya ayang liwa-
nag ng madaling araw.

-^Tila ka may matwid nguni't di mo
maiaalis sa akin na kapootan ko ang ban~
diiang iyan na nangangahulugan ng bagong
pagkaalipin, ang bandilang iyang siyang
sinasagisag ng umagaw ng ating laya.

— At sino ang nagsasabi na siya ay
iyong mahalin? Ako man ay di rin suma
salilong sa watawat ua iyan, at sukdang
ikaputi ng buhay ko ay di ko inagagawang
pintuhuin ang watawat ngiba at maliban na
lamang sa ating bandila ay walang maka-

—187—

sasakop sa akin.

— Kung gayon ay bakit waring iyong
ipinagsasanggalang?

— Hindi ko ipinagsasanggalang, lamang
ay ibig ko na ating galangin upang kung
ang ating bandila ay nahango sa kinalilibL
ngan ay galangin naman nila.

--Galangin ko ang watawat ng mga
manggagagaga?

--Oo, gayon ang nararapat, ang walang
kautagan ay walang mahihinging karapa-
tan, yaong di gumalang ay di makapaghi-
hinanakit knng siya'y lapastanganin.

— Hindi ko maigagalang. Kung an6
ang pautang ay siya namang bayad.

— Hindi gayon ang matwid, hindi
Doro. Tayo ang magsimula ng pagga-
lang. Hindi dahil sa sila ay namamali
ay magpapakamali naman tayo. Nabir
bulagan iamang sila, sapagka't na sa
kanila ang matwid ng lakas, mapa sa atin
naman sana ang lakas ng matwid. Sumpaan
mo ngayon sa akin na kailan may ay di
mo isasagawa ay inanyo mo kanina. Kung
ayaw ka ay huwag mong igalang, dapwa't
huwag mong lapastanganin ikaw din ang
may sabi sa kupg ano ang pautang ay

-188 —

siyang nainang ibabayad

— Bakit di sila ang nagsiamla ng
paggalang sa ating watawat?

— Diyan nariyan ang pagkakamali uio,
ibig mong mangyari na ang kahoy ang
siyang kumapit sa bagin. Ang maliliit, sa
tuwi tuwi na*y siyang matatalisod ng na -
kalalaki. Ang banga ay huwag mong ibun-
go sa tapayan.

"-SHa'y mga dapo lamang na hihitU
ng ating dagta hangang sa tayo ay mama
tay, bakit di ko siia kapopootan?

^Hindi ang lahat ng dapo ay pa pa-

tay sa halamaag kinakapitan, daratingang

panahon, na magkakabangal ang mga sar

nga ng matandang kahoy, at sa pagbak-

sak nito'ay tangay ang dapo na ibabaon

sa lupa.

*
**

At ang kanilang pagtatalo ay nag
kawakas sa pagsumpaang di na sila mu-
ling babalik sa bayan hanga't di nawa-
wagayway sa Pilipinas ang bandila ng
iahi.

— Isinusumpa ko Tomas na mangyari
ang mangyayari ay di ako babalik ntf

—189—

bayan hanga't ang kapangyarihang dayo
ay nakasasakop sa kalooban ng ating lahi?
makalilibong ibig ko ang mabuhay na ka»
sama ng mga ganid at tumahan sa lungga
ng mga ulupon kay sa pasakop sa ibang
pamahalaan.

^Gayon din ako, sinusumpaan kong
mamatay ako sa iyong piling, makikiisa
ako, at ang lahat ng akin sa inyong palad
wala akong kikilalaning pamahalahan kung
di ang kapangyarihan ng bayang sarili; su*"
bali't hiningi ko sa iyo, na alang alang sa
pinakadakila sa iyong buhay na sumpaan
monggagalangin, hindi lamang ang watawa
n a mabituintr iyang, kung di ang watawat
iik lahat ng bansa sa boong daigdig, upang
kung tayo ay maging bansa, ang watawat
natin ay galangin naman ng sandaigdigan.

— Sinumpaan ko Tomas, na buhat nga-
yon ay wala akong laiapastanganing ban-
dila. — A ng pilit na pakiayon nita

Ang kanilang paguusap ay inabot ng
paglulugay ng maitim ng lambong ng
Hari ng dilim.

XXI

KABANATA

<BAKITKA LBMDLUHA!

3

*LANG buwan ang 'nakayaon.

Sa dampang tahanari nina Miling
ay kalungkutan ang nananagano.
1 Nagiisa siya sa bahay, at si Ger-
man ay na pa sa bayan upang nm-
mili ng kanilang makakain.
1 Magdadapit hapon.

Malungkot na nakapanungaw si Mi
ling sa bintanang nakaharap sa daan at
inaantabayanan ang pagdating ng asawa
Magtatakip silim na ay di pa dumara
ting si German.

—191—

Gumabi.

At si Germau ay di pa rin dumaratin.

— Bakit kaya nagtatagal?— ang bun
tong hininga ng babai.— Baka pa kaya
kutig napapaano na?...,

At napayukayok sa palababahang
kawayan ng kanilang dnrungawan.

Malaong naiwan sa gayong anyo.

At si German ay dumating ng di
niya naalumana.

Pagbungad sa pintuan ng bagong
dating ay napatigil, na bigla

Ang unang humarap sa kanyang
panmgin ay isang anyo.ng libingan. Sa
gitua n£ bahay ay nakita niya ang isang
papagpapagaiig nababalot ng payak na
itim, sa apat na sulok ay nagniningas
ang apat na kandilang pagkit, at sa gitna
ng papagpapagan ay nakabuwal ang isang
maliit na Krus.

At sa dako roon, sa tabi ng dungawan
ay naroon nakayukayok ang giliw niyang
si Miling.

-<An6 ang kahulugan ng lahat ng
ito? ang tanong &a sarili ni German

At parang malikmatan^ naringig niya
ang marahang bulong ng kanyang budhi
na anya:

-192-

—«"Hindi mo ba nalalamang ngayon
ay araw ng mga patay at tungkulin ng
bawa't tao ang magdudulot sa kanila ng
ala-ala.''

Dahang dahang lumapit si German
sa kinaroroonan ng kanyang pagibig, ma
giliw na iniakbay sa balikat nito ang
nanlalamig niyang kamay at ang boong
pusong tawag:

— Milingl....

Ito ay hindi man Kumibo at bilang tn-
gon sa kanyang pagtawag ay isang lunod
na hibik ang kanyang napakingan.

Binusan ng malamig na tubig ang
nakatulad ni German, napaluhod na bigla,
yinapos ng boong puso ang nahahapis na
asawai mabanayad na hinaplos ang mukha
nito at ang nanginginig na "tingig na ta
nong:

— Miling, bakit ka lumuluha.

— iAy... German ,. anghibik ng asawa.

— Bakit ka lumuluha, Miling, bakit
lamang eh, hali, sabihin mo na sa akin,
bakit ka lumuluha? *

— Paano'y sa gitna ng muli nating
pagkaduhagi ay waring nakikita ko ang
maitim na taling na dumudungis sa ating

s —193-

kasaysayan; ang mga kalulwa ni Luna at
ni Bonifacio ay waring naaanod sa batis
ng luha ng tanang naapi, samantalang ang
dagat ng dugo na dumiling sa malalawak
nating lupain ay linuiusak ng may maru-

rungis na budhi at buinaiisbis sa pis*

ogi ng !>abae ang masagariang luha

^iMilingL ♦ . huwag kang mahapis —
ang halos mapaiyak na samo ngasawa — ang
puso ko'y nadudurogsa tuwing makikitang
ang iyong mga mata ay binabalungan ng
mapapait na luha, pumayapa ka at uma
sang hindi laging nsasigwang laot ang la
iayagan ng ating bayan, minsa'y papa.
natag ang dagat at payapa siyan^ sasapit
sa pangpangin ng pagkatiinawa.

— • iGerman..,. German.... Sino ang
di mahahapis sa bayo ng iigalig na nmi~
inis sa aking puso? Wari'y nakikita ko
ang tambak ng buto at bungo ng mga
bayani na walang libingau, wari'y nakikita
ko'na nagkalat sa gitna ng guba^ ang
bangkay ng ating niga magulang at yi-
nayapakyapakan ng mga ganid na hayop,
bago'y ang mga bangkay na yaon ay dapat
PKkamahalin at ipagpagawa ug madadaki
lang ulaala.

—194—

— Magpakatimpi ka!.... pagdating ng
kapanahunan ay sapilitang magaganap an^
ukol na mangyari.

~ Nagdidilim ang aking isipan naba-
balot ng sapot na luksa ang aking pa~
ningin, parang ibinubulong sa akin ng
isang makapangyarihang tingig* na ang
apoy ng kabayanihan ay mamamatay sa
puso ng mga kalahi at ang hahalili'y ang
lagablab ng pagiimbot at kasakiman; ma-
liiimot nila ang mga nasawi ng dahil sa
bayan, iiwang walang tanda ang libingan
ng mga manunubos ng lahi, at walang sa-
sambahin sa araw at gabi kung di ang

kinang ng ginto.... Oh! Diyos ko! ...•

Diyos ko!...,

— Hindi. magkakagayon, Miling, ma-
niwala ka, at sakasakali man ay di naman
mananatili, matutulad lamang sa sandaliog
pagpapakulimling ng maitim na ulap sa
mukha ng araw, na agad napapawi. Ang
kasamaan at pagiimbot ay di namamayani.

^Ay, GermanL... saang lupalop natin
matatagpo ang libingan ng ating mga ma-

gulang? Sino ang bibihis ng ating

pangungulila. Sino ang iiga ng ating mga
luha? iAh!.. wala na yaong mga pusong
binubukalan ng mga banal n-a aral, wal»

-195-

na yaong mga labing pinupulasan ng ma'
titiinyas na wika, wala na't kung saang
gubat nagpapahingalay.

-<Miling!... Huwag mong salangin ang
sugat ng aking kalolwa. Bayaan mong
mabaon sa litnot ang kanilang libingan,
bayaan mong ang kanilang bangkay ay
maging alabok at tangayin ng hangin kung
saan saan, bayaan niong maganap ang
kalikasan...... bawa't pangyayari'y may t*d-

hanang wakasin.

— 'Oh! Gerinan, German — at nalungay-
ngay ang ulo sa balikat ng lalaki.

Ang paghibik ng babai at ang tnga
buntong hininga ni German ay nagsasagut
sagutan,

Samantalang ang apat na kandila ay
parang mga piping saksi na nagmamalas
sa kanila.

Nauupos ang mga kandila at ang
liwanag at unti unting nanglalabo.

Samantala ay patuloy din ang mga
hikbi ni Miling.

— Tibayan mo ang iyong puso— «ang
luhog ni German, na hinaha^od sa ulo
ang asawa. Tigil na ang pagluha, pagka't
dapat mong malamang ang lahat ng ka-
sawiang iyong ikinahahapis, ay kinailsngan

-196-

ng ating bayan upang siya'y matubos.
. Ang lahat ng iyan, ay mga butil ng bu«
hanging bubuo sa gusali ng ating ka>
layaant ang daloy ng luha ng mga na-
ulila, ang dagat ng dugo, ang pagkasawi
n^ mararni nating mga kapatid, ang tam-
bak ng mga kalansay na isinasambulat ng
mga dayukdok na aso at ang lah'at na, ay
siyang binubuo ng ating sagisag, ang
patak n g luha, ay siyang kulay busilak
na nangangajhuhigan ng kapayapaan, at
kalinisan, ang kulay na buhaw ay ang
pagkamasusi ng nagsisipamahala ng ating
paghihimaksik na upang mapanuto lamang
ang bayan ay di inalintana ang kanilang
hahantungan, at ang pula, ang pulang
iyan ay ang pagkadanak ng dugo ng
lahat ifg nasawi ... .

— Datapwa't saan naroon ang tatlong
bitwin at ang araw na nagbibigay sigla
sa watawat na iyan?.. .,— ang di kagi^sa-
ginsa ay ibinuialas ni Miling.

--Ang tatlong bitwin?. ... naroon.sa
gitna ng malawak na kadiliman, subalit
ang araw, %ng araw ng ating kalayaan,
ay nangungubli iamang sa likod ng bundok
silangan at kung di tuluyan makapamanaag
ay sapagka't natatakban ng malabay na

-197-

pakpak ng limbas

Ang liwanag n# apat na kandila ay
aandapandap na, afc raakailang saglit a.y
sabay sabay na namatay ang liwanag na
tumatanglaw sa namimighuting magkasi

XX n

KABANATA

MGA BAKAS NG HIMAGSIKAN

O

K

c

ng puso ni Emilia ay linulunod
n g kapanglawan.

Malalagim na gunita sa mr

karaan at masuliraning alaala s;i
hinarap ang walang awang nag
{ papasakit sa kanyang buhay.

- Oh in^a anino n^ kasawiang di ma
g^wang paramin sa isip, mga badhang
nakatatakot, na tulad sa* larawan ng ka
matayang nagbabantay Sa akin.... kaylan
kayo mawawala sa hinagap'-ang buntom/
hininga ng babai,

—199-

At ang hantungan ng madlang iigalig
sv ang abang asawa; si German.

Dumaragan pa roon ang pagsasalat nila
sa kabuhayan, pagsasalat, na kung sa
ganang kanya lamang ay di alumana n^
ialaki. . . . nA'uiii't baka dumating ang oras
?ia si Miling ay magutom at paghu'
manap ng kakanin ay walang makuha

Ah! . . yaon ang di niya matitiis.
Diyata magugutom ang kanyang gi .
liw, sasala sa oras, at siya, si German
ay naroroong malakas!

— Ito ay di ko maatim~~ang buntong
hininga ng lalaki — datapwa't saan ako
hahanap ng aming ikabubuhay ?— 'ang usisa
sa sarili, — sa 'bukid ay Wala ng mabungkai
na lamang lupa, wala naman akong ma
pasukan, pasasaah na ako-^at isa»'g ma-
itim 11 a hangarin ang sumalakay sa kan
yang budhi, subali't . . . — ah! — ang pabula
las — iyan ang hindi. . . . makaliiibong ma~
matay na ako ng gutoin. . . datapuwa't si
Miling. , . . —'ang nngaalinlangang tanong
na naman sa sarili — hindi ba't ang aking
bisig ang dapat na umalalay sa kanya? . .
lahat ay nagdadahop ang mga hayop ay
nagkakamatay, nagkakatuyot at walang
bunga aji^ mga kahoy sa bundok.,.. saan

- 200

ako tutuklas ng makakain, . . ,— nag isip
na muli at — . . . . ah! hiudi ako makapag~
papalimos—ang dugtong'-ako ay malaka^
pa.

At noon din ay pinagtibay na iwan
na ang matahimik nilang tahanan at
umuwi ng Maynila.

— • Mabuti na roon — ang bulong
— paano't paauo man ay mayroon akon^
mapapasukan, at may mga kaibigang ma
kapagluluwag sa m^a unang kataon.

At tinungo ang kinaroroonau ng
asawa.

Magiliw na tinanong:

•— Miling, may kuwarta ka ba!

— Oo, may apat na piso pa akong
natatago; bakit may kailangan ka?

— Wala, nagiisip lamang ako na tayo
ay umuwi na ng Maynila, subali't ang apnt
na piso ay sukat na sukat lamang sa
atin hangang sa makarating doon.

Panibago na namang agamagam an^
bumagabag sa kanyang budbi.

iMay matuluyan kaya siiang kara
karaka? May mapasukan kayang agad?

At isang "Bahala na" ang nabigiois

— Bakit ka natitigilan?~ang usisa i ^
babai?

201-

— May n^aalaala lamang ako-an^
pagiwas na tugon?

-Hnwa^: kang mabahala, pagdating
ng Maynila ay di maglabton at may ina"
papasnkan ako ng pauanahi

Parang napahiya si German sa tu*
gong yaon, ang ipinakalilih i m niya ay
natatalastas ni Miiing at sampuoug kanyang
iniisip ay nahulaan pa

flindi niya maturol kniig tuwa o
lungkot ang kanyang dinanas, para siyang
kinilig at napakagat labi.

• Makaraan ang ilang sa^lit ay aniya-

— Kung gayon ay ma^handahanda
ka at sumakay tayo sa paugalawang tren.

*
**

Ang magasawa ay lulan ng isang
tien patungong Maynila

Nagkakatapat ng upo sa tabi nang
d ungawan

Kapwa sa malayo an^ tingin,

Hindi naguusao

Samantalang sa kanilang paligidligid
».V iba at ibang hugis ng mua pan^yayari
nt mga usapan ang nagkakapanahon,

Isany: matandang lalaking nakapugong
!i g panyo sa ulo, nakakamiseta ng abu-

—202-

hing sa karumihan, ay di na tuloy ma-
kita ang kilabot ng kayo, nakataas an#
maruming pna sa upuan, at kalong ang
isang sasabungin, ang mapiling nakiki
pagtalo sa isang kausap.

~*Talaga nauaang may ki'nikilingan
ang "senteneiador."

— «Bakit naman?—ang patlang nang
katunggali.

►— Akalain rao ba namang itabla pa
ang talisain, gayong ayaw ng tumuka
at wala ng kulang kung di ang tnalug
mok, samantalang ang lasak ay malakas
pa.

— Talagang tabla — ang aglahi ng isang
kumntlo sa salitaan.

At ang pagaglahing yaon, na marabil
ay Wala sa loob ng nagbiro ay muntik
nang pagbuliHtan ng pagkakagalit, kung di
may isang matandang babae, na, nang
makitang nagkakainitan ang salitaan ay
tumigil na sumandali ng pagbabayo niya
ng hitso sa isang maliit na lusong, at
namagitna sa nagtatalo.

— Magpaeieneia na kayo ingkong^
ang payo ng matandang babae,— at kayo
naman mama ay tumigil na-<ang tukoy
sa palabiro

—203—

Sa kanilang pagkakaingay ay nabu.
labog ang mga manok na nakukulong sa
isang maliit na tangkal, na ipinailalim ng
may.ari sa upuan ng tren,

Ang maliliit, ay pinagpasasaang pu-
lukin ng mga malalaki na waring doon
ibinubunto ang higanti sa pagkakakuiong sa
kanila, at ang mga ito naman, ay nagpu.
pumiglas at nagpupumiiit na lumusot sa
maliliit na butas na tangkal upang ma«
kalaya, at kung minsan ay itinatago na
lamang ang kanilang mga ulo sa ilalim
ng hita ng mga tatyaw 6 inahin.

At isang asong itim na akay-akay ng
isang batang patpatin ang katawan, ang
nang maringig ang pagkakaingay ng mga
manok ay nagtatahol ng nagtatahol; at
ang batang pumipigil ay nakakaladkad
halos sa pagpupumiglas ng aso,

Napalingon ang magasawa, at
ang unang tinamaan ng tanaw ay t ang
isang lalaking katatagan ang gulang, na,
sa gitna ng pagkakaingay ay di man
nababagabag, at patuloy din sa pagtatabas
ng isang balasang barahang paligmoiite.

Sa dako roon ay dalawang manga

- 204 -

ngalakal ang naguusap ukol sa kabutihan
ng ganito 6 gayong aUik, r_a sapilitang
maiibigan ng mga inanlalasing,

Patuloy ng pagpupumiglas ang aso
na ani m.o'y ibig makialam sa pagkaka-
gulo n^r mga nakukulong sa tangkal, at
ang batan^ may akay ay nadulas na bi^la,
at nasungabang sa isang bakulbakulang
kalamay na piruruton^

Nang makita ng matanelang babae ang
iraging hitsura n^ mukha ng bata ay
napahalakhak at napabugang bigla sa ma_
nanabong ang lahat ng sapa ng hitso na
nasa bibig.

At nagkatawanang lahat

Ang mainitang salitaan kanina ay
natapos sa tawanan.

At ang magkasi ay napangiti ng
bahagya.

Parang tinalaga na, sa paligid iigid
n^x ma^asawa ay pawang ukol sa pagsn-
sugal at mga pintakasi ang pinagunsapan

Napabuntong hininga si Emilia at
aniya sa sarili:

*-* Diyos ko! .... dsaan hahantong
ang isang bayang binubuo ng ganitong
mga tao?

Pagka't sa katunayan, pagkatapos nir

-205 -

paghihiinagsik, pagkaraan ng kalagimlagim
na pagkabubo ng masaKanang dugo, pag*
katapos na maguhoang naglalakihang mga
gusali at matupok ang mga simbahan,
ang unang napatayo ay ang dambana ng
masamang hilig; ang mga sabungan. at
bahay sugalan ang siyang naipagawa at
nalimot sa isang 'dako ang mga unang
dapat na mayari, naputol ang pag-aaral
at ang karamihan ay kasalukuyang na-
kahilig sa dnyan ng katamaran at pag-
papabaya.

Patuloy ang matnling pagtakbo ng
tren.

Iba't ibang tanawin ang parang pa,
naginip na nagdadaan sa malas ng dala-
wang magsing ibig

At si Emilia ang unang nagsalita.

— German! .,. — -ang marahang tawag.

— Ano yaOii— ang magiliw na sagot,
•— Malasin mo ang malawak na buki-

i'ing iyan, na noong araw ay nalalagana-
pan ng malulusog na palayan, na, sa big-
lang tingin ay animo'y isang lungtiang
dagat na nagaalo'i alon kuug pinapagas
pas ng hangin, at ngayon ay anyong
«ibingan, wala anomang pananim at pa

—208—

wang damong tuyo ang nakahitag, kung
di matataas na talahib, walang nagsasaka,
at ang m^a hukay na ginawaug kublihan
ng nagsipagdigma ay di pa natatabunan,
samanttlang dito sa tren, ay tignan
mo maggagandang "tinali" na inaalagaan
ng higit pa sa tunay na anak.

— Huwag kang mamangha. talagang
pagkatapos ng alin mang paghihimagsik ay
sumusunod ang malaking pagbabago ng mg*
bagay

*-* Tunay nga, datapwa't hindi pau'
babagong patungo sa pagkapariwara, kung
di sa paglnsog at pagsulong ng nig^
bayang naghimagsik

— Oo, kung ang p>»ghihimagsik ay
natapos sa isang tagumpay; nguni't kutig
sa pagkaduhagi, ang mga bayang nag-
himagsik ay nalulugami sa panglulunio
at kadaiasan ay sa ^pagpapabaya

— Datapwa't, bakit di linilimot an*r
pagsusugal, ang mga maling.hilig «U
ang katamaranf

-^Sapagka't diyan marahil linuhmod
ng iba ang kanilang paghihilakbot

- — Kung gayon ay ano ang inapapa
kinabang natin sa pagkadanak ng masa

- 207—

ganang dugo ng ating mga kapatid,
kung ang bahagi n^ bumubuo ng ating
bayan ay lalagi sa panlulupay pay ?

•-Ang magising sa malaong pagka-
katulog, ang mahango sa bangin ng
kadilimang may tatlong daang taong ki-
nalilibingan ng kalulwa ng lahi.

•—At nagigising i:a ba?

~-«Oo, nguni't naalimpungatan pa la.
mang, naninibago ang mata sa tama ng
liwanag, nagugulantang, at ang diwa ay
inaalo ng mahiwagang panaginip, subali't,
sa ganang akiu ay ibig kong makita ang
ganitong pagpapabaya; ang masaklap na
kamansa sa saro n^ kamatayan ay doon
sairin ng iba sa mga libangan at pagla-
iasing, samantalang ang iba nainan ay
nakahimbing sa banig ng katamaran
at sana'y ang mga bagong magtataguyod
ng ating kapalaran, ay magpakalasw T a at
lumalo sa unang naging panginoon, nang
sa gayon ay lubusan ng mapukaw ang
naaalimpungatang bayan, kung makita
ang magiging bunga ng kanyang katama-
ran, at saka matututong tumuklas ng
bagong landasing patungo sa lubusang
pagkatimawa,

— Nawa'y huwag mahidwa ang pa r

-208- *

raang ibig mong gamitin sa pagtuklas ng
napariwara nating kalayaan— ang pakiayon
ng babai

At muli silang nangatigilan, at sa
malayo ipinukol ang mga tingin,

Sa malayong dako ay natanawan nila
ang isang munting "monumento" na iti-
nayo ng hukbong amerikano, bilang ala-
ala sa isang madugong tagpuang nagka-
panahon sa natukoy na pook, na naging
dahil ng ikinasawi ng maraming kawal
na doou na nalibing.

Sa malapit sa daang bakal ay di pa
nabibago ang tayo ng mga "trinehera"
na ginawang kublihan ng nagsipaghi»
magsik.

At maminsan~minsan ay namamataan
nila sa mga lubak na hinukay ng mga
punglo ng kanyon, ang nagsambulat na
buto ng tao, sa dako roon ay ang ka"
lansay ng isang namatay na kalabaw,
sa mUayolayo ay isang malaking hukay
na ginawa ng nagsipaghimaersik na nga-
yon ay animo , lr isang ilog ilugan na pi
namamahayan ng patay na tuhig, at doon
sa tumana ay nakita pa nilang naka

—209 -

tarnbak na samasama ang maramin-g bungo
ng hayop na nasasalitan ng ilang bungo
ng tao.

At marami pang mga tanawin ang
nagdaang tumatakbo sa kanilang rnalas,
mga tanawing pawang kalagiman ang
idinulot sa isang mapagmasid.

At ang diwa ng mag-asawa ay na-
iwan sa pagkakatigalgal hanggang sa pinu*
kaw sila ng isang sigaw na buhat sa
himpilan ng tren:

"Polo, tres minutos de parada."

XXIII

KABANATA

TANIKALANG GINTO

f

jT AGKAYAO ng maigsing bahagi
ng panahon, ang katahimikang
sumunod sa hagibis ng buhawi
ay sinundan ng isang malaking
pagbabago

11 Ang kilusan sa Maynila ay

ibang iba na sa dati.

Sa kasalukuyan, ay maraming mala-
laking bahay ang ipinatatayo, at ang nag-
papagawa, ang karamihan ay yaong mga
taong, ng sumapi sa nangaghimagsik ay
walang baon kung di salawal at baro,
yaong mga "matatapang" na sa lahat ng

-211-

kilusang inapanganib ay nagpapahuli, gaya
ng pagpapauna nila ng pagsuko kapag
napipilan na, yaoug ng bagong maging
katipunan ay "kumain dili", nguni't sa
ngayon ay maririwasa ang kabuhayan

— Saan nanggaling ang kanilang ka-
yamanan? — ang usisa, ng mga nakakaki
lala sa kanila.

^Saan pa, kung di sa ... — ang ma~
kahulugang aglahi ng iba.

— Hakatagp6 ng mina— ang patunay
naman ng ilan,

At dahil sa mga pangyayaring yaon
na biglang pagyaman, ng mga dating
"wala" ay parang palasong bininit sa
pana, na nagpalipat lipat sa mga pangdi-
ngig ang mga lihim at mahiwagang bu~
lungbulungan na tumutukoy sa mga ka..
laswaang ginanap ng ibang mapagsaman-
tala na napakandili sa marangai na wata-
wat ng lahi.

Hindi nawalan ng makakating.
dila na nakapagsabi, na, ang sahod di
umano ng ganito 6 gayong "compafifa"
sa loob ng anim na buwan, ay nawala at
sukat, na tulad sa bula, gayong hindi
naman natangap ng mga kaawa~awang
kawal na bukod pa sa na sa harap ng

—212—

kalagimlagini na panganib, ay salat na
salat pa sa pagkain, at anila pa ay ang
pinagkatiwalaan daw ng salaping yaon ay
kabilang sa mga nagpapagawa ng malala-
king bahay sa daang X ....

At may ilan pang nagpapatunay na
ang babay paupahang itinatayo sa liwasang
B, . . . , ay hindi aring turay noong nag-
papagawa, kung di, sa naging pangulo sa

H ; ang namamahala di umano ay

sangkalan lamang upang huwag makilala
ang tunay na may-ari, at pinatototohanan
pa ring, ang salaping ginugugol doon ay
salapi ng mga mahihirap, na iniaabuloy
sa pamahalaang tagalog upang gugulin sa
pakikidigma.

Marami pang mga iba at ibang lihim
na nangyayari sa labas ang nalalantad na
untiunti, nguni't. pagkakayag na nalilibing
sa diwa ng bawa't makatalos.

Ang pamahalaang amerikano ay na
kikimatyag din, at nahalata nila na ang
madaling makasusugpo sa nangalalabi pa sa
parang ag nakikidigma ay di ang pagpuksa
sa mga yaon, kung di isang bagong
kaparaanan,

At ang sabi:

— Sukat na ang pagbububu ng dugo,

—213—

sukat na ang pagputi ng mga buhay;
tabingan na natin ng lambong ng pagli-
inot ang nangakaraan, at sila'y bilibiran
nj< matibay na silo, noong silong di
napapatid, at di rin gaya ng tanikalang
bakal na kinakaUwang; talian natin noong
silong ang kinang ay nakasisilaw at naka-
wiwili sa matang titingin ang taglay na ku_
lay. Kubkubin nga natin ang boong
Pilipinas n^ 'Tanikalang ginto."

At sinimulan na ang paguumang ng
mga pakana

At marami ang smnigid sa pain.

Hinalagahan ng tatlongpnong piso,
ang bawa't baril na isuko; pagbabayaran
sa maydala

At anang mga nagsasamantala, nang
matalos ang" gayong balita.

— iPanibago na namang bangan ng
«into ito! ....

Hindi nagunitang ang bawa't tatlong
puong pisong tangapin nila sa kamay
»g mga kaaway, bilang palit sa baril na
isusuko, ay katimbang ng pagsambilat ng
isang pintig na hininga Sa buhay ng nag_
"ihingalong paghihimagsik, noong paghL
himagsik na walang makakatulad sa alin
^ang himagsikang naganap sa boong

-214-

Sangsinukob, nalimot pa rin na ang ihi-
nalaga ni Judas sa dugo ng Mananakop ay
tatlong puong salapi, at kung ang kani-
lang hinahangad ay isa&rawa, ay walang
pagsalang. sila ay makakatulad noong
nagbili sa kanyang "maestro" na ipinag
palit ang kanyang karangalan, ang kan-
yang puri, at sampuo ng kanyang sari.
iing buhay at kalayaan sa isatig dakot
na pilak.

Pinaram na lahat ang mga banai na
aral na isinasamo ng budhi, at pinapa.
na^umpay ang udyok ng kasakiman at
pagkagahaman sa ginto

— Isang kataon itong di natin dapat
paraanin — anang mga mapagsamantala, at
ang dugtong — ' an^ tumanggi sa graeia
ay lumalabo ang mata " Panibagong
hanap-buhay na naman kung ating paba-
yaan ay tayo rin ang mawawalan, at isa
pa, dhindi kaya isagawa ng iba kung tayo
ay maghalukipkip ng kamay?

At dahii sa pangangatwirang yaon^
inakala nilang siyang dapat pagsaligan ng
kanilang layunin, ay nagsipasaparang n»
muli at nakisaiamuha sa mga bayaning
na^pupuyat doon sa mga bayaning hang'
gang sa huling sandali ay buo ang pagasan^

—215-

makararating sila sa tu£atog ng tagumpay;
na kahi't babahagyang liwanag na lamang
ang nababanaag ay naniniwala pa ring
ang araw ng laya ay di naglalaho,

Ang mga "bagong katipunan" ay gu~
mawa ng lahat na paraang maabot ng
isip.ng tao, upang ang mga ayaw su
muko ay mahikaya't nilang sumalilong sa
pamahalaang dayuhan.

Nagtitimyasang mga pangung usap ang
inialiw sa pandingigng mga kulangpalad
mahahalagang pangako at kaayaay ang bukas
ang ilinaterawan upang buhayin ang pa-
niniwala ng nangagaalinlangang budhi, at
anila, ay sapilitang tatamuhin kung ang
mga ito ay pahinuhod.

At ang mga iba, ay nabuhay sa
pagasa naniwala sa pangako at ang mga
pusoay tuinibok ng sangayon sa ibig
ng mga "bagong apostol ng kapayapaan''
(ayon din sa kanilang sabi )

Ilang buwan ang nakaraan, at sug-
pong sugpo na ang lagablab ng pagdi-
digma.

Mangisangisa na lamang, na talagang
matitibay ang looB ang natira sa gubat

-216—

at ang mga ito, magbuhat noon ay pi-
natnagatang 'Bandolero" Cmanghaharang)
at pinagusig ng tulad sa ganid na halimaw.

At ang mga namagitan upang mag :
kasundO ang dalawang pangkating nag
kakagalit ay nangagsiyaman at napakr
bilmig doon sa mga ngitingitian ng kapa-
laran sa lahat ng sandali,

Samantalang si German, ang lalaking
inalo ng kapalaran buhat sa pagkamusmus
ngayon ay nagdadalita at karamay ang
kapilas ng kanyang puso na tumitira sa
isang maliit na tahanan sa nayon ng
Bitas.

Si German, ngayon ay ''personero"
sa isang bahay-kalakal, na sumasahod
lamang ng dalawang puong piso isang
buwan .sapagka't bukod pa sa talagang
ayaw siyang maglingkod sa pamahalaang
dayo, ibigin man niya ay di maaaring
siya'y maging kawani ng pamahalaaiK
pagka't ng siya'y pumasok sa Maynila ay
di siya sumalilong sa bandilang mabituin.

At si Emilia, yaong tu'nay na lara"
wan ng kabayanihan at pagkamagiting
ng babaing Pilipina, ,ay katulongtulong
ng asawa sa pagtuklas ng kabuhayan.

217 -

Pumasok ng pananahi sa isang ma-
laking patahian sa Quiapo

Nang unauna, ay tinutulan ng lalaki
ang pagpasok ng asawa, nguni't ang pa_
ngangatwiran ng babai ay nanagumpay

— Ano ang gagawin kong magisa sa
bahay, sa wala pa naman tayong anak? —
ang tutol ni Miling— «mabuti na ang ma J
tulungan kita.

— Matutulungan mo rin ako, kahit
ka nasa bahay —anang lalaki,

— Papaano?

— Ayusin mo ang ating kabuhayan.
— Malungko't ang maghapon knng

ikaw ay wala katulad ng kalungkutan ng
gabi ng sumisigwa, mapanglawat nakaiinip,

— Maglibangiibang ka.

*—Ano ang aking paglilibangan, kung
v*a!a na, at tapos ng lahat ang mga
^awain sa bahay.

— Magbasa ka ng aklat.

— Isa patlg makababawas sa iyong
kinikita ang ibibili ng mga aklat na ba~
kasahin ko.

— Tuinanggap ka ng tahi

-218-

— Sino ang inagkakatiwala sa atin ng
kanilang mga pagawa sa tayo ay di pa ki
lala rito, at tayo ay mahirap; hindi tayo
pagkakatiwalaan, maniwala ka.

Natigilan si German, wala siyang
maimatwid

Nagpatuloy ang babai:

— Hindi ba matamis sa puso mo
German, yaong pagbubukang Hwayway
pagkatapos nating mag agahan, ay sabay
tayoug mananaog, upang patungo sa pag.
tuklas ng kabuhayan, magkasabay tayo
ng paglakad sa silong ng bughaw na
}angit, magkasama tayong sumagap ng
malamig na simoy ng umaga, para tayong
hagong nagliligawan, ihahatid mo ako sa
pagpasok, at sasalubungin kung hapon,
sa paguwi?

'-•Matimyas nga[ . . . kaayaayang
kabuhayan, at nawa'y lumagi tayo sa
gayon sa buo nating pagsasama, ngunrt
sino, ang iiwan natin sa bahay?

-—Matahimik ang mga nanahan dito,
at isa pa ay wala naman tayong yamang
mananakaw, pagalis sa umaga ay ipinid
natin ang pinto, makararaau ang magha
pon sa di natin halos alumana, pagka't
malilibang tayo sa pagawa, maliiimot n»-

-219-

tin ang maiitim na alaala; pagdating ng
hapOn -ay susunduiu mo ako, magkasaina
tayong tutungo sa pamilihan; pagdating
ng bahay ay magkatulong tayo sa pag-
luluto, at magkasaio tayong maghahapu-
nan, at saka ..'.',. magkasiping tayong
hihilig sa kandungan ng mapagkandiling
si Morfeo,

Ang ialaki ay napahinuhod, at buhat
noon, pagkaumaga na ay nakikita nating
magkasabay ang magasawa, masayang
naguusap at puspos ng kasiyahan ang
mga puso.

'^

XXIV

KABANATA

HULING SANDALI NG ISANG BIBITAYIN

£j* NG araw ni Doro at ni Tomas ay
patungo na sa kanluran.

Ang mga kasamahan nila, a.v
l parang kawan ng pukyutang na-
bulabogr ng as6 ng siga 6 dil*
* kaya'y naga langaylangayang na-

hintakutan sa isang malaking tautauhang
panakot,

Nagkanikanya na ng lakad, isa
isang nagsisitanan, kung saan saan nag-

-221—

sisipagtago at ang magkaibigan ay untL
unting naliligid ng kapanglawan at
pagiisa.

Isang tanghali, na sina Doro at ilang
kapanalig ay naglalakad sa bulubundukin
ng Abra upang palnuk sa mga« kagubatan
noon, ay nasabat sila ng isang pulutong
na "Seout'' na pinangunahan ng isang
taong kilala natin; ang taong ito ay isa
sa mga pinunong kasamasama ni matan-
dang Selso, noong mapanganib na gabi ng
pagtatago nila ng salapi ng himagsikan.

At sila, ang pulutong na pinangu.
nguluhan ni Doro, ang siyang pakay ng
mga bagong dating

Isang madugong paghahamok ang
nagkapanahon.

Ipinagsanggalang ng magkakasama ang
kanilang kalayaan hanggang sa huling
sandali, datapwa't, sila ay iilan, at ang
kalaban ay napakarami

At bago lumiblib sa kanluran ang
huling liwanag, sina Doro ay bihag na
ng mga kalaban.*

— iNgitngit ng Diyos! . . .'-ang bula-
ias ni Tomas ng makilala ang pinunong na.
kasama niya at nakatulong sa pagtatago
i'g salapi ng himagsikan.-* iHanggang saan

— 222 —

makararating ang iyong kabuktutan, saan
hahangga ang sainang ibinubuga ngmai.
tiin mong puso . . . .-^diyata't hanggang
dito ay pinaguusig mo pa kami..,. iAh!. . . .
— iwalang k&lulwa! . . . . — at nagngangalit
ang ngipin na pinarididilatan %ng kausap
^Tomas! . . . "—ang mabanayad na
tawag, na pinakadalangdalang ang pagsasa-
iita, upang maiiarawang mabuti ang isang
kaamuang tinututulan aag budhi,— Hinaha-
nap namin ang nangaliligaw na kapatid,
upang ipanuto ng landas, hindi upang
kalabanin.

— Naipanuto mo na rin marahil ng
landas ang salaping ating itinago sa tiyan
ng lupa — ang tatawatawang pasaring ni
Tomas.

Nangilabot ang boong katawan nito,
ibig na tumutol, datapwa't, ang ting ig ay
na^unod sa kanyang lalamunan parang
napatda ang dila at di nakapangusap.

— Tampalasanl'— ang habol ni Doro na
di naino ang pasaring ni Tomas,-rKayinam
mong magtahitahi ng SaliJ-a. . . . Makapal
din naman ang mukha mo , . . ^at pinaka-
higpit ang pagkakakuyom ng mga palad
na manding ibig itong daluhungin^-Magba
bayad ka rinl. . . . ~ang pahabol na bigkas.

—223 —

Sa harap ng gayong paglait, ay ti-
nimpina lainang ang poot na n iglalagablab
sa kalooban, upang huwag mabilad ang
linalaman ng puso, at ang mahinahong
sabi.

^Namamali ka kapatid sa iyong haka-
haka, tnarangal ang aming layunin; ihatid
sa kapayapaan ang bayan, at pagkatapos
ay si^aping rnakuha sa katahimikan yaong
di natuklas sa pakikidigma.

— «Kasing dangal ba ng pagtataksil
ni Judas sa kanyang Maestro?^ang sundot
ni Tomas,

>— Oo, nga,.., ihahatid pala sa ka:
payapaan — ang salo ni Doro — ang sabihin
mo'y pagkainin ng sinaing ay magagawan
kayo ng pagkain, at hayaarig magutom
ang nagsipagluto

Ang tinukoy ay napangagat*labi> gayon
may banayad pang tumutol.

-<Ang panahon ang magsasabi . -- At
itinungo sa lupa ang tingin, na waring
ibig bawiin ang nabigkas, mandi'y napa-
hiya sa pagkakasurapa.

—«Tunay^ang pakiayon ni Tomas.
Ang panahon lamang ang makapagsasabi;
ang panahon ang magpapatunay 6 magpa-

-224—

pabulaan sa mga pangako, at ang panahon
ding ito ang siyang niagpapatibay sa sa-
sabihin ko ngayon: M Sa Likod narnin ay
may ibang susunod; mamatay man kami
ang paghihimagsik sa Pilipinas ay dimama.
matay hanggang di natatam6 ang ganap
na kalayaan,"

Ang mga bihag ay ipinagtulakan ng
mga kawal, linagyan ng "esposas" ang
mga kamay, at kinakaladkad halos na
dinala sa bayan upang agad makarating
ng Maynila

^Kay inara ng salubong ninyo sa
nangaliligaw na kapatid, na hinahanap
upang ipanuto ng landas, gaano kaya
ang lupit na ipamamalas ninyo kung
kayo ay maging pinuno, sa ngayong ka
yo'y mga alipin lamang ay nagpapakaba
ngis na?— ang nagkapanabay na tanong
ng magkaibigan.

Bilang tugon ay tigisang tampal ang
bumagsak sa kanilang mga mukha.

Ang mga kulang palad ay di na
umimik, pinagtiim na lamang ang mga
ngipin at mahinahong sumunod sa nanga-
kalalakas.

-225—

Napakabigat ang saguting nabababaw
sa ma^katoto.

At isang hapon, ay natalos nila ang
pasiyang, ilinagda ng hukuman,

Ang boong bi^at ng parusang itina-
takda ng mga batas ay parang isang ma
laking batong bumagsak sa kanilang
dibdib.

Gayon man, ay nangiti pang diningig
ang kapasiyahan ng hukom na lumitis sa
kanilang usapin.

"- iKamatayan! ... at sino ang di
mamamatay! . . , — ang buntong hininga ni
Doro — subali't, kay tamis ng kamatayan,
kung ang sanhi'y dahil sa tinubuang lupa;
ng dahil sa pagtupad ng tungkulin.

Sa mga labi ni Tomas ay namilaylay
ang isang ngiting puspos ng hinanakit,
noong ngiting siya lamang ang nakata-
lastas ng pait na ikinukubli, noong ngi-
ting sa dumadanas ay sing saklap ng
dita, sing panglaw ng kamatayan.

-226 -

Itinung6 ang ulo, ipinikit ang mga
mata, pinagdaop ang mga palad at ang
bulong: -<

~Sa harap ng lakas na , nakapama.
mayani, ay walang ibang mailulunas kung
di ang tnakiayon; datapwa't, iOh! Diyos
ko. Bakit mo tinutulutang maganap ang
ganitong kalupitan. Ang parusang kama
tayan ay labag sa iyong simulain ; ang
katauhan'ay mahihidwa: sapagka't, sino
ang makapagsasabing ang hatol ng mga
hukuman ay di namarnali, at kung ina-
ganap na ang malupit na pasiya; Mabu
buhay baga niiang muli ang namatay, sa.
kaling matunayang walang saia ang na^
hatulan? iAh Diyos ko! , . Ikaw lamang
na simula ng Katarungan ang di mahi*
hidwa. Ang taong inianak sa kasalanan
ay anak din ng pagkakamali, at ang
parusang pagpatay ay dapat na mawala
pagka't ang paghatol ng tao ay di nasa
salig sa matibay na batayan.

Sa gitna ng mala'gun' na tadhanang
nagaantay sa dalawang pinagsungitan ng
palad, ay di siia napagisa, may ilang pi-
lipinong nagsisikap na alig hatol ng hu
kuman ay mabago

At baga ma't halos wala ng pagasa

-227-

ay lumapit din sa inataas na pamahalaan
at i.hiningi ng awa, ang mga bibitayin.

Ang pangulong pamunuan sa Pilipi.
nas, akay ng mabuting hangarin ay su_
mangayong raaba^o ang kahatulan na
gawin na lamang pagkabilanggong habang
panahon, Kaylan pa man at ang mga ito
ay susumpa ng ganap na pagkilala at
paglilingkod sa watawat ng Amenea.

Nang ang mga kagawad ng pamaha-
laan ay dumating sa piitan nina Doro
upang ipatupad ang kahilingan ng Guber'
nador ay dinatnan ang dalawa na paya-
pang nagpapanayam, tahimik na tahimik
na waring na sa sariling tahanan.

Si Tomas ang unang tinawag

Magalang itong lumapit upang alamin
ang iayon ng mga bagong dating, at ng
matalos ang pakay, ay buo ang loob na
ipinahayag ang kanyang pasiya

Madalang ang pagsasalita baga raa't

. nanginginig ang tingig, taas ang noo na

nakiharap sa mga kausap na naglalarawang

ang sinasabi ay siyang itinitibok ng puso.

Aniya:~Isinumpa ko sa inyo na kai^
lan may di ko lalapast-mganin ang
watawat na iyan, datapwa't huwag niyong
ipilit na ako ay sumaliloug sa kaniya,

-128-

pagka't sa aking diwa ay walang nakasa'
sakop maliban na lamang sa watawat ng
Pilipmas; gayon inafo, ay bayaau ninyo
akong makapagisip; hangga ngayon ay
di ko pa matitiyak ang tunay na hangarin
dito ng Ameriea, subali't kung dumating
ang araw na makikilala ko na banal pala
ang kanilang layon, pa^dating ng araw na
yaon, marahil ay magbabago ako ng pasiya.

— Sa makatwid ay . . . . ? ang tanong
ng kausap na di tinapos ang pagsa^alita

— Igagalang ko ang watawat na iyan,
tulad ng ibig kong mangyari. na galangin
naman nila ang watawat ng Pilipinas na
sinasamba ko ng dalisay at wagas,

-«Kung &ayon ay ayaw kayong su-
mumpa.

— Susumpa ako sa an6? Sinabi ko na;
Ang watawat ng Ameriea ay kinikiiala
kong watawat ng isang bayang malaki,
malakas at mayaman, datapwa't, hindi
iyan ang watawat ng Pilipinas; kung du-
mating ang araw na ang lahi ko ay ihatid
niya sa tugatog ng kalayaan, marahil ay
magbago ako ng kuruknro, at marahil pa
rin, ay mapairugan ko kayo . marahil!..,

Ang mga sinugo ng pamahalaan ay

-229—

nasiyahan sa gayon niyang paliwanag,
baga man walang tinuturol na pasiya
ang kanyang naga kasagutan.

Subali't ang kapusukan ng kalooban
ni Doro ay di nagbabago hanggang sa
huling sandali, kaya't ng dumating sa
kanya ang pagpapasumpa, ay ibang anyo
ng mga pangyayari ang na^kapanahon

Padabog na tumindig, nanlilisik
ang mga mita na ani mo'y ibig lamunin
ang mga kaharap, mapulang mapula
ang mukha afc nangungunot ang' noo.

Pagahasang nangusap:^

— Bakit kayo nagsiparito? — An6 ang
layon ninyo sa akiu?

'-Kapatid! .... sukat na ang kapu-
sukan ng loob Dapat mong alaming
na sa iyo ang sarili mong kaligtasan,

— Hindi ko kaiiangan.

— Sukat ang kilanlin mo ang wata
wat ng Ameriea upang mabago ang kaha-
tulan sa iyo ng hukuman.

— <£KHalanm ko ang basahang iyan?
Pailalim sa kapangyarihan ng mga mangga-
uaga?..,, — at ipinanlura ang watawat na ihi~
miharap sa kar-ya --Sulong, magsilayas na

-230—

kayo, kung di ninyo ibig na ang inyong

mga mukha ang aking luraii mga

busabos! ....

— Paghinahon Doro — ang payo ni
Tomas.

— Dnwag! . . , isa ka pa! , . .--ang
tngong nasusuklam.

Malungkot na nagsialis ang mga
kagawad ng pamahalaan; nagsiyaong puno
ng hinanakit kay Doro, at puspos ng
paglingap kay Tomas.

Ilang linggo ang nakaraan.

Ang hatol kay Tomas ay nabago.

ipinatapon sa ibang lupain; di siya
muling makababalik ng Pilipinas, hanggang
di kumikilala sa kapangyarihang hayag ng
amerikano dito sa Kapuluan

Datapwa't ang kay Doro ay pinag-
tibay.

Gabing inalungkot.
Si Doro ay nagiisa sa mapanglaw
niyang piitan,

Kinabukasan, ang hatol ng hukuman

—231 —

a y gaganapin, at siya, si Doro ay na sa
,, Capilla , ' na nagiintay ng pagkaganap
ng taning.

Kinakausap ang sariiing budhi.

^iAko ay bibitayin! . . . . — aniya^
iBakit? Dahil ba sa ako ay kanilang
kaaway 6 dahilan sa uag ibig ko sa
lupang kinakitaan ng unang liwanag?
Bibitayin ako!.. dUpang masiyahan kaya
ang pa^kauhaw nila sa dugo? Upang,
ipakilala ang kanilang kapangyarihan?
Upang sugpuin ang malayang tibukin ng
puso ng mga tao, 6 upang takutin ang
bayan at maputol na ang paghihimagsik
kung makita ang magiging wakasin ng
isang katipunan? iAhl. . . . sila'y naghi.
higanti pagka't kung hindi; dBakit ako
bibitayin?. ,.

At nanglumo ang puso Para siyang
pinagsukluban ng langit at lupa; at ang
boong kasaysayan ng pinagdaan niyang
buhay, buhat sa pagkamusmos ay nag-
daang parang anino sa nahihibang ni-
yang diwa.

Ang katuwaan niya ng siya ay ba-
tang inaalo sa kandungan ng mapagaru-
^ang ina. Ang mga araw na di malilimot

—282—

ng kanyang kabataan, ang pagtataguan
sa likod bahay, ang takip silim kung gabing
maiiwanag ang buwan, ang patintero at
ang saitang -tinik na kahalohalobilo nila ang
mga batang babai. Nang siya'y nagbL
binata na; ang rnga pagsisimbang gabi,
ang p»gparoon sa mga pabasa, kung
kurisma, ang mga prusision kung
mahal n'a araw, ang pagkakagitgitan sa
simbahan kung "Viernes Santo", at ang
mga di malilimot na "Lutrina" na sina_
sangkalan ng mga dalaga't bioata upang
pairugan aog paguulayaw ng kanilang
mga puso.

Ang mga ala ala sa mga yumaong
kasa.ya.hHii, ang lalong nagpapabigat sa
kasalukuyan niyang mga tiisin. Wari'y
talagang nagtiyap na sabaysabay na du
magan sa kanyang dibdib. lbig ng inalu-
nod ng kanyang puso.

Napahibik. Tsang malungkot na:-<
Ina!.. .,— 'ang nabigkas

At naiba ang aoino:

Siya, ay "Guardia civir' na. Sa mga
lalawigan ay para silang Apo na pina-
nganganinuhan ng mga magbubukid at ng
mga abang tao. Naalaala niya ang pag-

—233-

tanggap ng mga suhol na galing sa mga
kamaganak ng mga bilanggo, saka ang
pagsimba araw-araw, at ang paghalik ng
kamay sa among, pagkatapos n^ misa.
Ang pagpapakalaswa ng mga Praile, ang
kapabayaan ng pamahalaang kastila, at
ang kakiraian at pagkamaaino ng mga
pilipino. Pagkatapos ay isang malaking
pagbabagO: Naghimagsik ang Pilipinas,
at siya ay kabilang doon."

Napatindig na bigla na parang may
naalalang isang mahalagang bagay. Nag-
yao't dito Sa kanyang malungkot na piitan,
doon sa piitang lalong mapanglaw nang
mga sandaling! yaon, na, ang nagbibigay
liwanag ay isang malamlam na ilaw,

Napatigil sa tabi ng pinto, hinaplos
ng palad ang nanlalamig na noo; nag
buntong hininga upang magluwag ang
nagsisikip na dibdib, at muling umupo

Pinagtititisan ng pawis; parang may
baga ang kanyang ulo, datapwat nanglala-
mig ang paa at kamay; sumandal sa dinding
nabat6ng piitan upang magpahinga, nguni't
pagkadaiti ng kanyang katawan sa mala~
tnig na "pader" ay napaigtad na bigla:
Natakot,

-234-

Ang laniig noon ay singlamig ng
libingan,

Umusad~usad ng bahagya, at sa
isang upuang kahoy ay ihinilig ang ulo —
at ang sabi;

— Tayo ay magpahinga! . . . antayin

nating natutulog ang karnatayan

Hindi ako dapat matakot, pagka't ang
kamatayan ay siyang katapusan ng lahat
ng hirap sa buhay tia ito

At ipinikit ang mga mata

Datapwa't ang pagaantok ay lumalayo
sa kanya. Di siya mapalagay. Balisang
balisa. Lungkot kaya, takot 6 agamagam
ang umaal' sa kanya? Aywan. Ang ka-
totohanan ay di siya matahimik.
Nagtindig na nnmang muli

Datapwa't isang lunod na sigaw
ang namatay sa kanyang mga labi Na.
kita ng nahihintakutan niyang diwa na na-
katayo sa tabi ng pintuan ang badha ni
Kamatayan, at sa paanan nito ay nagkaka
patong patong halos antf di mabilang na
bangkay.

Napaurong na bigla si Doro, at sa
laki ng pagkakatakot ay nabuwal sa gitna
ng piitan.

Nawalang- malay tao.

-235

**

Kinabukasan, ng bago magtanghaling
tapat ang bangkay ni Doro ay iindainda-
y©g na nakabitin sa bibitayan.

Subali't ang kanyang mga pangung'u-
sap ng bago umakyat sa bibitayan ay na-
paukit sa diwa ng mamamatay verdugo

Aniya "Manaamatay akong walang
ibang sala, kung di ang umibig sa tinu-
buang lupa. Kay timyas ng kamatayan
ng isang nakaganap sa tungkulin

At isang mahiwagang ngiti ang nas-
naw sa kanyang mga labi bago pumaram
ang huling tibok ng puso.

XXV

KABANATA

DALAWANG PUSO SA LIWANAG NG
BUWAN

'+^ ARANG nabibitin ang buwan

Ang diwang makata ni Ger-

man, ay waring inaakit sa pag-

liliwaliw ng malamig na simoy

na buhat sa dagat.

Ang alingawngaw ng tubig ay

tulad sa pagaawit ng kalulwang nanganga-

rap sa kanyang Diwata.

Dumulog si German sa kanyang giliw

at inanyayahang magliwaliw sa dalam

pasigan.

-Halinang sumagap ng sariwang

-237-

sirnoy ng gabi;— ang amuki— sa' iba.baw ng
buhanginan ay magtakbuhan tayo, at doo'y
atiag sariwahi ang kaayaayang kasaya~
han ng ating pagkatnusinos, at sa harap
ng di abuting tanaw na kalawakan, ay
gunitain natin ang kadakilaan ng lumikha.
Halina magliwaliw.

'-Halina'.^ang mairog na pakiayon
ng babai. *

At magkaakbay silang nanaog.
Sa isang lunday na bangka na
nakasadsad sa tabing dagat ay doon
nagupuan ang mag asawa, matapos maka*
paglakadlakad.

Ang tama ng liwanag ng buwan sa
lundoy ng tubig ay n&gdudulot ng napa-
kagandang tanawin; animo'y mga tapyas
ng pilak na tinutudla ng palas6 ng
araw.

Ang sariwang simoy ay nag-aanyaya
sa isang matimyas na pagpapahingalay,
subairt ang maaliwalas na langit ay
humihikayat sa mga diwa na sandaling
pumailanglang doon sa kalawakan ng mga
hiwaga upang makapagkuro ng mahaha
lagang suliranin; at ang, di mabilang na
nagaantilaw na bituin ay lalo pang nag*
papasigia sa napakasiglang gabi.

—238—

Si German at si Emilia ay nasa

kandunga ng luwalhati: nang mga san-

daling yaon ay nalitnot nila ang raalagim

na kahapon ng kanilang buhay; maudi'y

nagpapakalunod sa kasiyahan at pagtatalik.

INaging mapalad din silang minsan!. .

At lalo pang kahilihili ang tanawing

idinuduiot nila sa sino mang makamamasid.

Nakaakbay Sa malantik na baywang

ng babai ang kaiiwang kamay ng lalaki at

nakahilig naman ang uio ni Miiing sa ba-

likat nito. Samantalang ang kanang ka.

mny ng ialaki ay malayang naglalaro sa

binurok na pis x ngi ng asawa.

Ang maiiliit at walang saping Daa
ni Miling ay napakalikot, at di nagtitigil
ng pagsasaboy ng buhangin.

Datapwa't ang kanilang mga puso,
baga ma't kapwa nagtatalik ay di nag
kakaisa ng tibu&in ng gabing kasaluku.
yan; nagkakalayo ang ^pinaglalakbayan ng
kaniiang mga damdamin.

Sa dibdib ni Miiing ay di magkasiya
ang katuwaang dinadanas, at pawang pag*
pupuri sa Maylikha ang idinadalangin ng
kanyang puso.

Napakapalad siya sa piling ni Ger-

-239—

man; at pawang ukol lamang sa kanila
ang kinakalaro ng kanyang pagiisip, pa.
wang ukol sa sariling kabuhayan ang
binabalangkas sa gunita, pawang ginintuang
bukas ang binubuo sa hinagap.

Parang nababanaagan niya ang isang
maaliwalas na hinaharap, na; wala na
silang sisikapin kung di ang pag*aaruga
sa inga ibubunga ng kanilang pag iibigan.

At di kinukusa ay napalayo ng ba-
hagya sa pagkakaupo, naalis ang ulo sa
pagkakahilig at parang may hinabol ng
tingin sa malapit sa sim.pukan ng alon.

Napang'iti at waring nakita, na
nagtatakbuhan sa ibabaw ng buhangi-
nan ang kanilang mga bunso, saman.
talang sila ay nangakaupo roon at matim.
yas na naguulayaw.

Hindi makaimik, parang nanganganib
na baka knng siya'y magsalita, ay ma«
param na bigla ang masasayang ala«ala at
ang humalili'y lagim.

Ibig niyang sandali pang kaulaya
win ang pinapangarap ng puso, at ipi.
nalalagay na totoo ang lahat ng nagugu-
nita, 6 kung hindi man ay magkakatotoo
balang araw. At siya, si Emilia ay na.
giginhawahan.

- 240—

Datapwa't ang diwa ni German ay
naglalakbay sa rnalalayong lupa^op. Ibang.
iba ang dinaranas niya.

Waring wala sa loob ang mga ka
salukuyang nangyayari; ang boo niyang
kalooban ay napaimbulog sa ibayo ng mga
pangarap at mandi'y ibig maabot ng
kanyang isip ang masuliraning bukas ng
tinubuang lupa.

Ibig niyang hawiin ang tabing na na
katatakip sa hinaharap na panahon, Nina_
nais niyang makarating doon sa di kayang
tarukin ng alin mang pagkukuro, nang
sa gayo'y matalastas niya ang palad na
nalalaan sa Inang Pilipinas.

At gising na nangarap:

"Nahawi ang malaking tabing at na.
kita niya ang balabaiaking bagay."

"Pagkasugpo ng pagdidigmaan ay
napatatag ang dalawang pangkatin: ang
binubuo ng makapamahalaan, at ang maliit
na lipunan naman ng nagsisitutol,"

"Sa gitna ng pagtatalo ng dalawang
pangkatin, ang pamahalaan ay patuloy sa
isang banayad na pagsasagawa ng sariling
patakaran "

"Nagpapabukas • ng mga bago at

-241 -

mal&luwag na lansangan, nagpapagawa ng
mga tulay, at ang pagpapatayo ng mga
hahay-paaralan ay sunod sunod."

"Nayari na ang maluluwang na liwa
san, ang gusali ng Pilipinas na pinag..
lilipunan ng mga kinatawan ng lahi upang
gumawa ng mga bat&s ay yari na rin."

Napatindig na bigla si German at
ang sabi:

— Hindi nga pala dapat hahatol ng
alin mang bagay hanga't di sumasapit
sa wakas; ang mga paraan ay di na
dapat liwanagin kung ang layon ay ma_
rangai at dakila. Ang katapusan ang
magpapasiya. Ang mga ginagawang ito ng
Amirioa ay di patungo sa pagbubusabosl...

Itinaas ang mga kamay sa langit
na animo'y dumadalangin at ang tingln
ay pinapaglagos sa alangan at ibig pa»
ratingin sa tahanan ng Maylikha,

''Datapwa't ang kanyang pangmalas
ay natigil sa isang kakilakilabot na ta_
nawin na parang malikmatang humaharap
na bigla.

"Nakita niya ang lagablab ng na
ngatutupok na bayan, at ang mga lupalop
ay tulad sa isang malaking libingang na.
kakalatan ng di mabilang na bangkay."

—242-

— iDiyos ko!....~ ang hiinutok— Anong
pagtatalo ng inga pangyayari at ipinakita
ino sa akin.

Nangluino ang kulang palad, ang mga
kamay na nakataas sa langit ay napala.
pag na bigla akay ng panglalambot ng
katawan, subali't isang kislap ng liwanag
ng katuwiran ang karakaraka'y tumudla sa
nagugulumihanang pagiisip. Parang may
naringig na ibinubulong sa kanya.

— Salamat! .... Diyos ko! . . . ang
naihibik—Tunay nga na di kailangang ma..
puksa ang mga tao at matupok ang mga
bayan. kung sa likod nito ay hahalili ang
mga taong malaya, at sa ibabaw ng abo
ng mga bayan ay matatayo ang gusali
ng katarungan at kabanalan.

At muling umupo sa piling ng asawa.

Ang lahat ng yaon ay di alumana
ni Miling pagka't ang boong pagiisip
nito ay natitipon sa kanyang ginugunita.

Hindi nasisiyahan si German sa na-
ngaguguniguni.

lbig niya*g makarating sa katapusan
ng mga pangyayari, ibig niyang mahulaan
ang magiging wakas ng usapin ng lahi.

At ang guniguni, na sa lahat ng

kataon ay nakakatulong ng tao upang
mabigyang buhay ang mga hakahaka ay
muling nagpairog. sa kanyang ninanais.

"At nakita niya ang lipos dalamha-
ting Inang-Pilipinas na nakapanikluhod sa
paanan ng Diwata ng Kalayaan at su-
masamong hanguin ang kanyang lahi sa
kakilakilabot na pagkaapi."

"Nagmamakaamo. naphihimutok, lu'
mulnha, dumadalangin ; hapis na hapis ang
Inang.Bayan "

"Subali't wari'y di alumana ng J)\-
wata. Mapalalong pinagmamalas ang naka-
luhod; gayon man ay rnay lihim na ngiting
ikinukubli, na ayaw ipamalas sa lumuluhog.

u Ang Inang lipos dalita, nang maki~
tang di nababagabag ang puso ng dinadala-
nginan niya, ay nagpatirapa sa paanan,
humalik sa bakas ng yapak at ang putos
kalumbayang hibik."

-•''iDiwatal. . . . dinggin mo ang
taghoy ng isang Inang kulang-palad; Ang
mga anak ko . . . . pagkatapos ng tatlong
daang taong kaalipinan, pagkatapos ng di
maulatang hirap na tiniis .... nang di

na makakaya, ay naghimagsik nabubo

ang masaganang dugo, gumuho ang mga
bayaii, di mabilang ang naulila, nasanr

-244-

bulat ang kayamanan .... at gayon na lamang
ang pinuhunang pagod upang maiwaldas
ang tanikalang nakagigitgit sa kanyang
katawan, subali't ng ang tanikala'y lagot
na ay sa darating ang isang bagong
Ma£inoo, at sa pamagitan ng lakas ay
pinilit na siya'y kilalaning panginoon.
Ang mga bunso ko ay tumutol, at muling
nakidigma; datapwa't ano ang magagawa
ng isang inakay na bagong nagkakabagwis
sa harap ng gahasang pagdaluhong ng
malakas na kaaway? Ang mga anak ko,
nang latanglata na, ay napasupil, at ngayon
ay panibago na namang panginoon ang
kanyang pinaglilingkuran. Mahabag ka
Diwata, sa aking mga anak. Ikaw na
humango sa kaalipinan sa mga ba_
yang busabos ang aking tinatawagan
Tignan mo ang aking mga anak at bato
man ang iyong puso ay pilit na mang-
lulumo. iDiwatal .... hanguin mo sila sa
bangin ng hapis, at ipagkaloob mo na ang
minimithi kong kasarinlan.

"Ang Diwata ng Kalayaan ay tumu
ngo, inabot ng mapagkalinga niyang ka
may ang nanlalatang katawan, marahang
ibinangon, at saka ang mabanayad at
makapangyarihang sabi;"

—245—

^-"Namamali ka Pilipinas; ang kala.
yaan ay di nahihingi; hindi isang bagay
na mapagpapalimusan. Ang kalayaa'y ki-
nukuha."

Kinilig na bigla ang katawan ni
German, na mandi'y ang boong bigat ng
mga sagutin ay Sa kanya nabababaw. Ang
malamang pangungusap ng Diwata ay
waring isang pagsis^, at siya ang tinutukoy.

Datapwa't siya. ay wala pa sa sariling
kalooban. at ang guniguni ay patuloy sa
pailalarawan ng ib^a at ibang tanawin:

"Nagmakaamong muli ang lumulu.
hang Ina at ang daing:

— "Ang mga anak ko ay haporig
hapo na, wala ng. lakas. papaano ang ga-
gawin nilang pagkuha ng Kasarinlang
inagaw ng iba?

— "Ang lakas ng katuwiran ay ma.
kapangyarihan pa kay sa bisa ng lakas.
Kung may karapatan ka, ay tatamuhin
mo ang kalayaan, 5 ' — Ang tugon ng Diwata.

'-"Ipinakita na ng mga anak ko ang
kakayahan nila sa pamamahala, ang sikap
sa pagpapatupad ng mga batas. ang ka-
tarungan sa paghatol, at ang pagkakaisa
niiang lahat sa mga usaping ukol sa

- 246-

tinubuan* ang mga buns6 ko aydinag-
titigil ng paglinang ng iba at ibang ka„
karunungan. Ang mga anak kp. sa ngayon
ay sariling namaniahala sa mga bayan at
mga lalawigan, matalinong naglalagda
ng mga kantusan, katulong-tulong ng
bagong panginoon sa lahat ng gawain, at
masasabing nagiisa siya sa pagpapalakad
ng pamahalaan ng bayan. An6 pang ka-
rapatan ang hihilingin sa kanila? Naka-
raan na ang panahon ng pagsubok. Na-
matay na ang pagkakapangkatpangkat.
Di pa kaya sukat ang lahat ng patunay
na ito sa karapatan niya sa sariling kala"
yaan?

lt Ang Diwata, samantalang nagsasa»
lita ang Inang*Bayan ay taimtim na na
kikinyig.

''Pagkatapos ng pagpapaliwanag nito
ay itinaas ng "Diwata ng Kalayaan" ang
kaliwang kamay na itinuturo ang namu.
muting bundok silanganan, binasbasan ang
dumadalangin, at saka ipinatong sa ulo
nito ang kanyang kanang kamay at ang
saad;

— "Ang araw ng tagumpay ay ma.
lapit nal Ang inaakala ninyong kaaway at
bagoug panginoon, ay isang tunay at inata~

—247-

pat na kaibigan. Kung nang unauna ay
gumamit siya ng gahasang paraan, ay
sapagka't yaon ang kinakailangan upang
niaitaguyod niya ang isang banal na layon.
Siya, na nagbigay ng laya sa inga anak ng
araw na nananahan sa kanyang bayan, ay
di maglalakbay sa iyong lahi upang
busabusin ang mga bunso mo; mana pa
ay upang ipanuto ng landas. subali't di
niya iniiwan sa gitna, ang isang gawaing
nasimulan. Inaantay niyang matapos. PL
lipinas, huwag kang maghilakbot; buha-
yin mo ang pagasa at maniwala kang iiang
araw na lamang ang natitira at tatamu-
hin mo ang tagumpay, datapwa't, dapal
mong malaman na hindi sukat ang ma*
kapamahala sa bayang sarili upang ang
bayang ito'y magkamit ng laya; kina.
kailangan, na ang kalayaan ay maipag.
sasanggalang, sapagka't darating aiig pa.
nahong masigwa, na kakailanganin, hindi
lamang ang talino sa pamamahala kung di
lalo na, ang isang matatag na lakas sa
pagtatanggol. iOh! Lubhang marami ang
naglipanang mangungulinbat sa boong
Daigdig. Mangaghanda kayo. Pagdating
ng araw na ang kasarinlan ay maipag-

—248-

tatangol na ng mga anak mo, ay waiang
pagsalang iyong kakamtan ang pinakami.
mithing paglaya."

*At isang matanog na kulog ang pu-
mutol sa pagsasalita.

Biglang nawala ang anino

Nagdilim na lahat.

At ng idilat ni German ang raga mata
ang unang nakita ay ang saboy ng iiwa.
nag ng buwan na pagtama sa mukha ni
Miling ay nagdadagdag ng ganda sa na-
kapanghahalinang ganda nito

At ang natitilihang budhf, sa harap
ng gayong alindog ay agad napukaw.

Para siyang inakit ng lakas ng bato
balani, biglang yinakap ang asawa at
linagakan sa pisngi ng isang mairog na
halik.

Ang diwa ni Miling ay naglalakbay
na kasalukuyan sa mahiwagang bayan ng
mga pangarap

Pagkadaiti ng mga labi ni German
sa pisngi ng babai ay nagulantang itong
bigla, at napasigaw, na patuloy pa rin
ang pananaginip.

•— iSerman! . , . « habmlin mo ang
mga bata at malunod; ayun at patungo sa
laot na nagtatakbuhan.

Napamaang ang lalaki.

—219 —

Nakalipas ang ilang sandali.

iMiling! . . an6 ang sinasabi mo? —
ang tanong ni German.

Mairog na humilig ang tinanong
sa dibdib ng asawa at saka ang puspos
ng giliw at malambing na Sagot:

— Ako yata'y naidlip, at waring na.
kita kong ....

'- £An6 yaon?

— Na tayo ay sumagap ng mala-
mig na simoy, pinaguusapan natin ang
balabalaking bagay ukol sa hinaharap,
samantalang ang ating mga bunso ay
nagtatampisaw 8a tubig; di karingatdingat,
ang pinakamaliit, isang kaayaayang batang
babai ay nagtakbong tungo sa laot, at
sinundan naman ng anak nating panga-
nay; sa gayong kalagayan naroroon ang
isip ko nang bigla mo akong gulatin.

Si German ay parang naaakyat sa
himpapawid, samantalang sinasabi ng babai
ang kanyang napanagimpan,

— IKay timyas ng ating buhay kung
ang guniguni ay magkototoo!,,.., iHindi
ba German?

— Madalas magkatotoo ang mga gunL

-250 -

guni, a t umaasa ako na ang mga banal na
mithiin malaoo't madali ay natutupad'- , ang
pakiayon.

— Parang nakikinikinita kp halos ang
isang batang lalaking mainam ang tindig at
busog sa buhay; akay akay aug kapatid
niyang babai, na mandi'y ipinagpapalalo
at tayo ay puspos ng galak na sumu-
sunod sa kanilang pagliliwaliw; ang ba-
Wa't makasalubong natin ay sa atin na-
papako ang pangmalas na mandi'y nana-
naghili sa ating kapalaran, at tayo, ay
nagtatalik pagka't may mga anak tayong
magaganda, masunurin at masisipag, pag-
katapos ng ilang panahon, ang mga
bata ay napaaralan natin, at sa tulong
ng kasipagan at talino, ang ating anak na
lalaki ay naging isang mariwasang mag.
sasaka. Mayroon tayong isang katitagang
bahay sa tabi ng bukid, at ang ating
anak na dalaga, na marunong ng tumug-
tog ng piano at nakawiwili kung mag.
awit ay tulad sa bagong namumukang
bulaklak na inaaligiran ng masasayang pa-
roparo. Sa mga sandaling tayo'y na.
mamanglaw, si Gely, gaypn ang palayaw
natin sa ating anak na dalaga, ay mag-
aawit ng matitimyaas na awit-tagalog

- 251-

na sasaliwan niya sa piano, Kung mag-
kagayo'y magiging magaan ang ating
katandaan, pagka't rnay matitibay na ga-
bay na aalalay sa ating panghihina.

Hindi umiimik ang kausap, at man-
di'y may mahahalagang bagay na minu-
muni

— Hindi mo na ako sinagot'-ang may

halong tampo ng babai— Nalulungkot ka
ba?

— Sa piling mo'y wala akong ka-
lungkutan.

— Kung gayon ay bakit di ka umi.
imik.

"-Sapagka't kinukuro ko ang ha.
laga ng iyong mga pangungusap, mapalad
na ako, kung ikaw ay maluwalhati, at lalo
tayong mapalad marahil kung ang la.
hat ng iniisip mo ay magkakatotoo da.
tapwa't ang kapalaran at kasayahang iyan
ay ating sarili lamang at di dapat magka-
gayon.

— AAt bakit Hindi pa ba sukat sa
iyo ang tayo ay huwag magdalita at mag-
karoon ng magaaruga sa ating katandaan?

'-Tunay nga datapwa't tayo ay di
para sa ating sarili lamang.

*~An6 ang ibig mong sabihin?

- 252—

— Ang tao ay linalang up»ng *ru»
manap ag mga tadhana n^ Mayiikha
at upang magmalasakit aa ikalulusog ng
bayang kinakitaan niya ng unang liwana*.

— 4Ang makapagdulot ba sa lahi ng
masisipag at matatalinong^mamamayan ay
hindi paglilingkod sa kanya; at di ba pag-
ganap sa mga tadhana ng lumalang, ang
aralan at ipanuto ng landas ang mga
bunsong ikakaloob niya sa atin?

^-Lalong malaki sa lahat ng tinukoy
mo ang niaanasa ng aking kalulwa; di
sukat ang masipag at matalino sapagka't
baga ma't ang kasipagan ay nagpaparangal,
at ang talino'y nagpapadakila, ay dapat
mong malamang ang karangala't pagkada-
kila ay walang .saysay kung di iuukol sa
tinubuang lupa, pagka't ang pagkamaka-
bayan, ay siyang binubuo ng kabaitan,
karangalan at pagkadakila.

WAKAS

TUNTUNIN

KABANATA

I. Ang nawawakawak

II, Sa kandili ng tadhana

III. i&tabuhay ang Kalayaan!

IV. Si Doro at si German

V. Ang limbas at ang sisiw

VI. Panibagong kaaway

VII. Hatol ng lan£it

VIII. Bayani 6 baliw

IX. Luha at dugo

X. Ang balita ni Doro

XI. Pag-ibig at tungkulin

XII. Abanse! ... mga kapatid

XIII. German asawa ko!

XIV. Milingl German! ...

XV. Si Oapitan Celso

XVI. Mapanganib na gabi

XVII, Alipin ng tungkulin

XVIII. Dalawang bangkay

XIX. Ang luntiang ilaw

XX. Ang sumpaan

XXI. dBakit ka lumuluha?

XXII. Mga bakas ng hiinagsi&an

XXIIT. Tanikalang ginto

XXIV. Huling sandali ng isang bi

bitayin

XXV. Dalawang puso sa liwanag
ng buwan

DAHON

4

16

23

34

44

54

63

73

83

84
103
109
116
121
132
138
136
162
171
I79
190
198
210

220

236

Tawag atpahiwatig

Magbasa kayo og mga
AKLAT NA TAGALOG,

tipang sa gayon ay ma-

tnltingan ninyo ang mga

mantmulat sa paglinang

at pagpapalosog ng

wikang sarili

Ang bahay limbagang MAPAGPUYAT.

Magtulungan tayo

o

Tangkilikin natin ang ha-
nap buhay ng Kalahi
upang tayo ay magkatu-
longtulong sa pagtatayo
ng isang bayang ma-
lakas at mariwasa.

Malakas, dahil sa pag-
kakaisa

Mariwasa, dahilan sa ang
ating salapi ay di mapupunta
sa mga dayuhan

PANGANORIN.

Ang atin muna

Bago kayo bumili ng kahit

ano ay tignan mo muna

ang sa

sariling kababayan

pagka't ito at di ang

iba ang katulongtulong natin sa

lahat ng kataon

ULAP

Bahay Limbagang "MAPAGPUYAT"

ILAYA. 603 TUNDO. MAYNILA

Mapagp.Uyat ni J. N. Sevilla 0.20

Pag Ibio ng isang Geneual ,, ,, ,, 20

Dalagang Ina ,, ., %% 20

Mga Imbi (l.er tomo) ,, ,, ,, 30

,, C2 o touio) ,, ,, ,, 30

Ang BaLiw ,, ,, 5 . o 3

INUMAGA Jf „ \ % 3

Anangki Gl.ertomo) „ ,, ,, 30

Aglahlng Palad (2.otomo3 ,, „ ,, 30

Ilang ilang ,, ,, „ 10

SOTANG EfePADA ,, ,, ,, 0.10

8l KlZAL AT ANG MGA DIWATA ,, ,,' ,, 10

Ulilang Kalapati ni M. B. Sevilla 0.40

LuhaatDltgo ., ,, ,, 0.50

Kasawian %% ,, j§ 30

Habaing Umrang ,, ,, %% 20

KUNYAPING TAGALOG ,, ,, ,, 0.10

MGA DAHONG TUYO ni Panganorin 0.20

PanIbugho ni Rosiris ,, 0,03

ANG PaSONG DlABLO ,, ,, ,, 03

Dalawang Kalansay ,, ,, ,, 03

Tadhana ni D P. Antonio 03

luUHA ng puso m Gat Hirap 30

Sa tabi ng Bangin ni Jose Rivera 15

Lamejor ofrenda ni Rosa L. Sevilla 0.20

LINILIMBAG

{ Dalagang Ina" pangalawang pagkalimbag.

'Si Rizal at ang mga diwata" pangalawang pag-

kalimbag.
^Babaing Uliran" pangatlong pagkalimbag.
u Ang pag-ibig ng layas."
[Ang A. B. K. ng Wikang Tagalog."

Kudyaping Tagalog" pangalawang pagkalimbag.
[Ang Putok sa Buho. n

'iPatawad!"

II

"KASIKATAN"

GAWAAN NG SIKULATE

NI

M. Resurreeeion

San Felipe Nery, Rizal.

Nagtamo ng Unang Ganting-pala sa tanghalan
ng Pilipinas ng 1914.

Unang ganting-pala sa Garden Day sa Rizal ng
1915; at mga Diploma sa iba at ibangtanghalan.

III

w

SEVILLABROTHERS,Prop.

JUAN LUNA 603-607 MANILA. P. !\

**"

PHONE 8258.

Ft O. BOX 1557.

f

4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4

Tumatanggap ng ano mang[
ayos na Limbagin at Limbruhin.

Gumagawa ng mga panatak |
na tanso at goma. Gayon din ng Fo-
tograbado at Zincografia.

Mayroon kaming mga tarjetangi
/antasia, mga tarjeta postal na yari
sa mga bantog na gawaan sa Pran-|
sia at Alemanya.

Pagsadyain at ng maniwala.

SEYILLA at KAPATID.

f

¥

i*
*•

i~
*•

Madali, Maayos at Mura

4 n-

4 ¥

4\ *•

Y>

IV

^ Reeibe obras de Pintura, Deeora- ^

SK eiones de easas, Iglesias y Teatros, ^

W Ouadros artistieos, Oarteles, Mareos ^

& de relieve en madera y Pasta, Gra- y?

§# bados en eristal, ete. ete. J?

|| Santiago de Vera, N.o 10, Tondo, Manila. r$

Paulino J. Sevilla

ABOGADO
Notario Publieo

Otleina:

J. Luna 129
Telefono 3251

Resideneia:

J. Luna 603
Telefono 8258

V *

— WI»W> eawra— 3— nwi ■imi il ■mil— — w— i » i t i m ■ —— mw wm ain am i i i ii m iii i

"anTg MINDANAW"

D. BAUTISTA, P rop.

Direeeion Telegrafica: "FRUTAL."
Teleiono 8534.

Chucherias, Fereteria, Tabaqueria y
Frutas de la Estaeion

Gasolina, Turpentina, Petroleo,

Petroleo Crudo, Grasas,

Aeeite Lubrieante, Alquitran,

Hierro Galvanizado,

Alambre-Espino,

Alambre Galvanizado, ete. ete.

Maiz fresco, Maiz Desbronado,

Maiz Triturado, Manteea del Pais,

Saguranes, Petate para fardear,

Jareias, Sombreros,

Guano, Feritilizador, ete. ete.

600 Tabora, San Nieolas, Manila, I. F.

VI

FARMACIA Y LABORATORIO'

DE

MmmiGl de ^&ntos

FAMACEUTlCO DE 1 a GLASE
Aeeiteros esguina Folgueras. Tondo, Manila.

Espeeialidad en el despaeho de
preseripeiones medteas.

Fabricacion teeniea de Ampollas
para inyeeeiones hipodermieas.

J* TELKFONO 8203 *

Agua Mineral de Sibul

Cientiflca y euidadosamente emboteHada
en el mismo manantial

La mejor agua que hay en plaza y la que
se conserva su olor y sabor es la embotellada en
el mismo manantial eon tapon de patente por
la Parmaeia M de Santos.

POLVOS Y
PERFUMES

CARNAVAL FILlPINO

Produetos Espeeiales
Vino tonieo fosfatado
de quina y eaeao.
Elixir de Eumenol.
Eseneia de Pepsina.

VII

St Mareos Bajar

S Madrid 422 San Nieolas,
Manila.

Nagbibili ng mga alhajas, CamL
$MM eeta, pa£Lolito, eorbata at iba pang
;?! gamit sa kasuutan ng babai, lalaki
\C at bata.

Mga pabango, pulbos, abanieo

at peineta. Mga sarLsaring laruang

galing sa Eurona Ameriea at Jap6n,

Lapis, tinta, papel, pluma' at

lubhang marami pang di matatapos

isalaysay.

Mga kagamitan sa paaralang bayan

n

H

MABABA ANG HALAOA

VIII

Rosario blg. 173 Maynila
Teleiono 3228

Ang pagtangkilik sa kaUhi ay di
sinasabi lamang; kailan&ang ipakita
sa gawa,

Ang "LA MALAYA," ay aring ng
tunay nating kababayan, at bukod pa
sa roon ay mababa ang halaga, ma_
titibay at sunod sa b^^ong hugis ang
mga paninda: Gaya ng mga Som.
brero, Sapatos, Oamieeta, Medias, Cue-
llo, Oorbata, PatLolito, Payong, Gorra,
Barong-pangloob at iba't iba pang
kagamitansa pagbibihis ng mga lalaki
at bata. "

Massadya kayo sa "Lfl MIMK'
at ng maniwals.

IX

FARIACIA G. B. GUZMAN

ltosario ITO liinoiido Maitila

TELEFONO 3580

Hindi nauulmsan ng mga gamot

at niga, "espeeiiieo" na galing sa,

Europa at Ameriea.

Laging mayroon ng pinakamalniti

at masasamyong pabango

Matalino at wastong paggawa ng

niga reeeta.

Mababa ang lialaga.

NAGBIBILI NG PAKYAWAN AT
TINGIAN

NagpapadaSa §a mga iaiawigart

X

o ■

PABLOMORAN

PAINTER

PINTOR DE ANUNCIOS Y EN ARTES

Juan Luna 511 Manila, P. I.

* . *■

f Fabrica de Baules *

# ° *

# 89 Rosario, Manila. *

<k Nagbibili ng mga baul, maleta at iba ^f

*. pang kailangan sa "viaje." ^

*. Sombrero, zapatos, medias, euello, pa- *T

*. iiolito, eorbata at mga gamit ng lalaki, ■*

&. babai at bata. lf

*. Mababa ang halaga. ~±

XI

MABALAGANG 6ALITA

Sa tuwing' mangangailangan kayo ng
anoraang kasuotan ng mga lalaki at' bata,
gaya baga ng Eapatos, Sombrero, Cuello,
Gorbata, Panolito, Medias, Barong pangloob,
at mga iba pang gamit sa pagbibihis ay
doon kayo magsadya sa tindahang il LA
ASAMBLEA," sa Rosario blg. 141 Bi-
nundok, at doon kayo makatatagpo ng mga
bagay.na ito sa lalong mababang halaga.

Ang tindahang yaon' ay ari ng ating
kapanalig at kababayan at sila'y nasisiya-
hang makapaglingkod sa inyo sa kaunting
pakinabang lamang.

Huwag lilimutin

o

LA ASAMBLEA

Rosario 141, Binundok Maynila K: P.

2 S

PAWANG BAGO, MATIBAY AT MAGARA
ANG MGA PANINDA.

AISG TAGA BALITA,

=o

XII

Ligayang walang katulad

o ""^

^-Bakit matamlay ka Nena ngayon?— ang
tanong ni Tomas sa kanyang asawa.

— Mangyari'y hindi mo ako ibinili ng tL
napay sa "DULOERIA MORELOS"-ang
may tampong tugon ng babai.

^-Hayaan mo, at mamaya'y maguuwi ako.
dAno ba ang ibig mo?

-^Tungkol yari larna ng doon ay ibig ko
na sapagka' ang "DULOERIA MORELOS"
ay ari ng ating kababayan na tumutugon
sa mga pangangailangan ng ating bayan
at ang ikalawa'y tanyag sa kalininisan at
kasarapan ang mga yari roong tiuapay,
biseuits, enseimada, broas, bizcocho at iba't
iba pa,

^Kung gayo'y uuwian kita mamaya ng
inamon at biseuit.

Ang tuwa ng babai ay gayon lamang
Ginawaran ng isang matunog na halik ang
asawa. na noo'y palakad na uoang puma.
sok sa .kanyan ginawaan.

Nang kinahapunan ay bitbit ni Tomas
ang isang balntang puno ng mga kakaning
binili *a "DULGERIA MORELOS."

Sa tuwin,g hapon ay di nakalilibangan
ni Tomas ang pagbili ng enseimada sa
'DULGERIA MORELOS" sa daang Aeeite.
ros 1 127, San Nieolas, Maynila.

XIII

§ Far macia "LANTA KA" M

m ° ■ u

'WK. 937 Ilaya, Tundo, Maynila. yJ ,

W , . W

\\/i^ An ^ Botikang ito, akay ng nais na sU//
)]PM makatulong sa iahat, ay hagbukas ng )] /\^

Misang sadyang tanggapan ng mga pa„ \U£
biling buhat sa laiawigan 'l AJ>

^\Vi^ Nagpapadala kami sa Korreo, tren ^Yi^
'Uy at vapor, buhat sa halagang isang JM
WfV/ saiapi at paitaas. # ^lw

.U^ Ang mga reeeta ng medieo na di \j /
)]|y ma^awa sa inyoug bayan ay ipadala ) ] ^
\V £ niyo sa amin *t sa lalong madaling *ut
'l^; panahon ay tatangapin niyo'sa pamag. )) /^
NV,fc itan ng 0. D. Jj]f U

'»-/W Mababa ang halaga. </ (V>

M Madali ang jfktfbibili 5\M

l|y Ang pagtan$gap namm sa malaki 6 ] ) IV>
)M mnnti-mang halagaay magkaparis. ^

^ MAY TANGGAPAN KAMI SA j\M

A /; .. BOONG MAGDAMAG . >)§Y

m -. .^

«0

«;

A/A SUBUKIN NlNYOJNU MlWSAiN <V /,

XIV

'EL ARRIESGO"

Taller de Ebanisteria

DE

PLAGIDO FLORES

ooooooooooooooooooooooooooooooo
o o

O eOMPRA Y VENTA DE MUEBLES O

O SEGUNDA MANO ©

o o

00000000000000*0000000000000000

900-902 Ilaya, Tondo Telefono 8045

^)i!wi»(!wi)^ 3rc <rfe 7f£ 7nt 7fe 7fT)&K cf^7V^(^<^<^rrc0V(!V;7Vs?V;CfTt

W£ ■ ^ M

m £&mx |bhni ^atrg ^arm j|

(& Habana 75 Santa Ana, Manila. $J>

i " * *

5$ Kung ibig ninyong uminom ng gatas **

^S na sariwa ng baea ay tumawag kayo-sa tm

$Ht Telefono blg. 3311. W

et§ Nagdadala sa bahay-bahay ng raaka- M

§^ lawa sa maghapon. M

|^ Mababa ang halaga. ^

M Malinis at dalisay na gatas. |$

m _.. __„... I,

XV

^t^

1

ilMiiiMM

>

Juan Villanueva y

DENTISTA

GABITE [ Juan Ln ? a 64S

) Manila

Laehiea

, Tondo,

Bumubunot ng walang sakit ng
mga ngipin at bagang.

Nagsisiksik sa mga butas ng bagang
at ngipin ng semento, platino at ginto.

Gumagawa ng mga kalupkop na
ginto sa ngipin; ng mga nakatanim
sa eauehu, at ng nakakabit na mga
ngipin ginto (puente eorona).

XVI

P. y F. JACINTO

^ Tableria y Fabrica de Muebles

2 .Iiihh Lunn 954-SHS4 Tondo. Tel. 8 1 »1

\

( SE VENDE toda elase de niaderas del Pais,
{ de diferentes tamaiios.

—

/

SE PABRICAN rauebles de todas elases

a

J eleeeion y segtin los diseiios que se nos envien.

\

\ SE VENDEN Mesas "Sanitary," Mesas "Mi-
^ nistro," Mesas "Rolltop," Mesas para maqui-
£ nilla, Mesas eseritorio de Mohogany, Mesitas
% para sala, Estantes para libros, aparadores para
$ ropas desde el mas lujoso hasta el mas sen-
(£ elllo, eon 6 sin lunas, Sillas para salas y eo-
\ medores, Mesedoras, Aparadores plateros, Ne-
f veras, * Toeadores para Seiloritas, Riombos de
{ eoneha y de otros efeetos largos de enumerar.

£ SE CONEECCIONAN Puertas, yentanas, mol-
t duras, ete. ete.

i ' - —

} SR HACEN rayos y eamas para earretones
/ y earromatas.

< TODO A PREdOS MODICOS Y

, l C0NVENCI0NALES.

u t vVV*^V^V^XVV^<V*X.*X»*v^X^ fi^*V*VV^^^*V*V*X**^*V**

XVII

TALLER DE MAQUINARIA

!>W

UELONGyCRUZ

Tumatanggap ng mga, ipinaaayos na
makina at lahat ng mga gawang ukol sa
Maquinaria.

Gumagawa ng mga makinang pa.ng-
masa ng Ilarina, Bigasa.ii, Trapiehe at
iba pa.

M»B*BA KUNG HUMALAGA

Azcarraga 626

Teleiono 8142

o«

o

Pilipo Malayo Optometrieal

OPTICOS Y OPTOMETRAS FILIPINOS

Otieina Oentral: NandHean Rautistn, Pantrasinan.

Propieiario: FEL,IPE E. JOSE

( 'r»rlac Tarlae
les. i Bu<f;il)on, Da»-upan y Tangrayen Pan<i\
* Rosaies. Pan^. y Uuyapo, Nueva Ecija,

Sueursa

*»

^^^>|ii|i^^J$ii| 6 -'^'^^#4 5 * ifei84^^§?

XVIII

a LA CONCEPCION" I!

GA WAANNG LIMONADA A T IBA PA

1 141 Aeeiteros, San Nieolas, Manila.
Nagpapadala sa niga lalawigan ; at
naghahatid ng walang bayad hang-
gang sa mga himpilan ng tren at
daongan ng mga vapor sa boong
sakop ng Maynila.

«M/"» — ■ ;,- ; — — ^ ~— ■ r\\p

jk V

M TALLER DE PINTURA, ESGULTURA Y PLATERIA *

M DE 4*

^ ^iHa^uiw H&itmte *$

M R. Hidalgo 830-834 Qniapo .— Tel. 3528 &

^R Mga larawang katangitangi ang pag- gT

* kakayari. f*

SiSi Mga Andas, Dambana, - Pulpitos at *#*•

<& niga iba pang gawaing nauukol sa pag- %*

^ ukit sa kahoy. f&

§^ Mga euadrong yari sa kahilingan ng $$>

^ arte at iba't ibang gamit sa Sambahan. ijt

§^ PAGSADYAIN ANG TALLEB ]SA ITO *f*

mmmmm mmMmmmmmmmMmmm^

XIX

O"

DR. LUIS ANTONIO

(Dentista)

<* KUj\r J? r V r ? l Sande 1804 Tondo,
(.tABI^ML: ^ Mani]a

Telelono 8026.

•

Bumubunot ng mga ngipin at bagang, na
lialos di maramdaman. Wala ano mang sakit.

Nagsisiksik sa mga butas ng bagang at
ngipin ng semento at platino.

Gumagawa ng mga kalupkop na ginto sa
ngipin, na nakatanim sa eauehu; at naka-
kabit na mga ngipin (pliente eorana.)

I

ANTONIOS DRUG STORE

Sande 1303 Tondo, Manila.
Telefono 8026

XX

ILANG katagang pangungusap ng mga
tanyag na Ginoo ukol sa sinelasan

"ANG TIBAY"

NINA

TEODORO at KATINDIG, *

Ave. Rizal 2261 Sueursal: Azcarraga 628-630,
Telelono 8369.

Ang" Union de Ghineleros": ay nagsabi:
Katangitangi ang ginagawang napakahigpit na
pagsisiyasat ng mga sinelas na nayayari sa
araw araw,na kung ibabatay natin sa mga ibang pa
gawaan ay halos kaiahati lamang,datapuwa't kung
kayaginagawaito ng may-ari ng"ANGTlBAY"
ay sa pagkakilala niyang yao'y katungkulang
di maipaaalis nino man.

Ani G. Pedro Iloxas. Ang Sinelasang
"ANG TIBAY'' ay kinagigiliwan ng kanyang
mga suki dahil sapagkamaingat sa pagpapagawa.

Anang naging Gobernador Lope K. Santos:
Ihaasahan ko po ang kasunduang iya'y lalabas
ding napakatibay na gaya ng mga sinelas at
iba pang bagay na sa tindahang iya'y inyong
ipinagagawa.

Ang bumili ng bagay na maiuam at nag-
tatagal ng maluwat na panahon ay siyang
kaparaanan ng Pagi-impok ng Kinikita.

Wala pnag riagagawang pagaklas na ang
sanhi ay # Ang paghihigpit ng mga may
Pagawaan sa pagpapagawa ng kanyang mga
gawain, na nauuwi sa kapakinabangan ng mga
mamimili Katulad ng sanhi ng sinelasang
"ANG TIBAY," na nangyari niyong buwan
ng Septierabre taong 1915. Ang saad naman
n i HermenegiIdo # Cruz :

XXI

| ANGDENTISTA |

{ SA SARILING TAHANAN \

$> Ang mga taga lalawigan ay di dapat ma? 2

^ gambala sa kanilang*bayan ng dahil lamang )

{ sa sakit ng ngipin, pagka't sukat na ang {

i sila ay magkaroong lagi sa kanilang ba- £

\ }m.v na ANODTMO fnnlninnt.pl nfc Wf JYTR i

hay ng ANODINO (Calmante) at ELIXIR
\ DENTRIFICO NG DENTISTA OLIYEROS

r. ay para na ring may sariling dentista sa f

£ kanilang tahanan. {

t Ang ^"Anodino" (Oalmante) ay agad v

i agad na nakapapawi ng sakit ng bagang J

/ at ngipin, kung ito ay ilalagay sa ngi- i

£ ping sumasakit. . ^

£ At ang "Elixir" ay nakabubuti sa'la- £

| hat ng mga sakit ng gilagid at isang i

f mabisang gamot upang huwag magpatu- ^

^ loy ang pagkabulok ng mga ngipin, lu- f

$ milinis at nagpapabango ng bibig at pu- }

| maparam ng masamang amoy ng hininga. (

t Ipinagbibili sa lahat ng Botiea at sa \

) GLINIGA DENTAL Nl G. ANTONIO F. OLIYEROS {

Plaza Goiti 7, bajada del puente de Santa >
Cruz, Manila.— Tel. 3002 >

W^^^-\vVV*V^^\v*V^ «WW^MA^^<VVV^

tg LA BULAKENA

m SOMBRERERIA

m

205 Rosario, Binondo, M'anila.
Telefono 3227

Ang lalong maiinam ang pagka-
kayari na mga sombrerong paja ay
matatagpo niyo sa "Somhrereriang"
ito, at mga sombrerong Galasiaw,
Buntal, Lana at iba pa.

Sapatos, medias, eorbata, pano-
lito, einturon, barong-pangloob at
lahat ng gamit ng lalaki at bata.

MABABA AXG
.<* HALAGA J»

ha

XXIII

— •

Tel. 3456 Tel. 3456

SANITARY PHARMACY

Angeles Pharma-Chemicals Mfg, Co.
©

521. R. Hidalgo esquina El Dorado
Quiapo, Maynila, P. I.

Nagpapadala kami ng mga pabilin sa mga
lalawigan sa pamagitan ng eorreo, tren at
vapor.

Mga sanay at matalinong Farmaceuticd ang
gumagawa ng mga reeeta.

Mga yaring gamot (espeeirleo) Aeeite Ve-
getal, Hair «Tonie, Toseurina para sa ubo,
hika at tisis. Oastoria para sa mga sakit
ng bata. Pildoras Sanativas, Laxantes y
Purgantes.

Sewando de los Angeles,

Namamahala.

XXIV

BAEAL

HERMENEGILDO REYES

Mayari.

Sto. Cristo 332 San Nieolas, Manila. Tel. 897

Almaeen ng Pinturas, Eieetos

Navales, Herramientas at

Plomeria

Dapat nating tangkilikin ang tindahang
ito; una, , sapagka't mababa ang halaga; pa-
ngalawa, pagka't ito ang ari ng ating ka-
lahi at puhunang pilipino, at sa wakas, ay
sapagka't sa paraang ito ay patutunayan
natin ang pagkakaisa at pagtutulungan na
siyang batayan ng ilulusog sa pangangala-
kai ng ating tinubuang-lupa.
Huwag iilimutin

* BAKAL ^

Sto. Oristo 332 S. Nieolas, Maynila.

XXV

4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4

4

4

4

TALLER DE MAQUINARIA

FUDICION Y HEKREKIA

DE

VAXJENTIN SUNICO

Azcarraga 216 Tondo, Manila.
Telefono 8115

REOIBE REPARaOIONES DE MA.

QUINARIAS TERRESTRES Y

NAVALES.

MONTAJE DE MAQUINAS DE

ARROZ, TliAPIOHES Y TODO LO

QUE G0N01ERNE AL KAMO

Preeios Modieos

^^^^^^^^^^.^^^^'^^i*^iKfllc*

t-
I-
*•

*•

*•
*•
*•
>
$•
*•
>
*•
t-
*•
*•
{•
*•
I»

^-

xxvr

■J» SASTRE •*

J. Luna 461 Binondo, Manila.

Tumatangap ng mga tahiin ukol sa mga
kausuutan ng mga lalaki at bata.

Sinasagutan namin ang aming mga
gawa.

Mababa kami kung sumingil.

Ang mga yari naming di maibigan ng
nagpagawa ay aayusin namin ng walang
bayad hanggang kanilang ibigin.

SUBUKIN NINYONG MINSAN

o-

XXVII

ABOGADO

NOTARIO PUBLICO

89 Rosario, Binondo Manila.
Altos de la "Binondeiia"

Telefono 4824

| "LOS HLIPINOS" |

k Calle San Fernando 1011 & 1013 Manila A>

*§* Tindahan ng raga Bakal at Tanso na ka- %

*$* garaitan sa paggawa ng bahay, Oemento, *T

V Alambre espino,^ Bombas, Pinturas, Ka- *3r

*W sangkapan ng makina at automobil, Ga- *3r

*§?* solina at Petroleo, Kasangkapan rfg raga *3r

i£* anloage at panday, ete. *Jr

*-. Bernardo & Co. *

XXVIII

TBLLEB P EHOUADEBHHGIO

NI

Jgk>friuito 01- (ttalbermt

756* Reyna Regente, Binondo, Manila.

Tumatanggap ng mga libruhin, buhat sa
pangkaraniwang yari hanggang sa lalong
magara.

MABABA KUNG SUMINGIL

^mmmMmmmmm mmmmmmmwm

£___■ y£p

m PHILIPPINE BARBER SHOP W

m w

3W- TMT ^"

2g 3taab?hi fti> (SttHmau Sg

^ Ta^ora 779-781, S. Nieolas, Manila. M

™ Ang lahat ng gamit ay sangnyon sa kau- ^

^§ tusan ng Sanidad. May pangmasahe elee- Wb

*M trieo, sariilo at sa mukha. May pangpalinis W,

$r> at pangsunog ng buhok. May panggamot ^

|yg sa tagihawat, pangalis ng balakubak, at W.

|^ panglunas ng mga sakit ng ulo. Ari ng ka- ^

M babayan natin. «4^

mmmmmmmmmmm mummmmmmmk

XXVIII

'BERNABE STUDIO"

TALLER

FotograbaJo y Zincografia

Saleedo No. 708, Santa Cruz
P. (). Box 07o . Tdet'ono i'.-illi

$&

*

C<8

Kung nangangailangan kayong ma^
^IM P ;l ^' awa n £ mgu Eotograbado ay mag-
||F sadya kayo sa BERNABE STUDIO
'r>(C a * d°°Y gumagawa ng ayon sa liala-
gang pagkasunduan.

Ito rin ang Fotografia ng dinadayo ng
mga tnga lalawigan.

Pagsadyain mga kababayan ang
Taller na, ito ng Eotograbado ai Foto-
graiia at sapilitan kayong babanga

J)tC

&
%%

<-

\% s Milinis, Mtsri at KaUngitangi **

"w /IIW/IG LILIMUTIN

m

XXIX .

"FILIPINAS"

Pabriea de Cliocolate y Cafe

DE

(ft. (§>uii?rrez

Dagnpan, 925 Telefono 4963

Tondo, Manila.

Se garantiza que el sabor es
muy agradable al paladar

SE VENDE EN TODAS LAS TIENDAS

Paquete de lO Pastillas 0.10 eentimos

Marea "Katagalugan"

Sweetened Chocolate f
peanuts and eaeao

s

XXX

CHINELERIA

Y

SGHOOLSUPLIES

1")E

Rosario Tolentino

R. Ilidalgo 720 Quiapo, Manila.

©

Kaylan pa ma't mangangailangan
kayo ng ehinelas, eoeho at zapa-
tilla ay hanapin ninyo ang ta£ak
na ito

[ROSARIOTOLINTIHO]

na siyang tunay na tanda ng
katibayan, kainaman at kamu-
rahan.

XXXI

jgg*3r*j riy>ft^» rettnt» ^p> ^rm* *^r>jf <jt j

"CUPID» -

Panaderia=Fabrica f

DE |r

Bizcochos y Dulees »*

TeL 5077 w

. Fabrica: * Despaeho: f*

4] 927 Dagupan 921 Dagupan $»

Tondo, Manila, I. F. |o

Ang mga Tinapay, Biseoeho L

at Matamis na yari sa Panade- T

riang ito ay siyang pinakamai ♦

nam at pinakamasarap. **

Subukin ninyo at kayo'y rf*

\tr

masisiyahan, f»

*Mftf&1$&f&l4&'Z<j&*&li<jft n*>*C<j*>rc^

FOTOGRAFIA
GOMEZ

Eseolta, 107 Tel 3553
Azcarraga, 1931 Tel. 5336

&

Galeria bien montada,
fondos y telones artis-
tieos. Retoeadores ex-
pertos.

*& jp *p

Peinadora y modista
gratis.

"LA PERLA

tt

Fabrica de Bizcochos =
Conf iteria y Reposteria

T < l ° f ™°*\% 6 62%lTa

Salon de Refrescos

Flnzn ile Stmtn Crnz 228- 234,
MANILA. I. F.

UNIVERSITY OF MICHIQAN

3 9015 05149 4964